________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
दंडाची शिक्षा ठोठावली आहे. निंदा करणे, तिरस्कारयुक्त भाषा वापरणे, त्वेषाने अंगावर धावून जाणे, एखाद्याचा धर्म-संप्रदाय-जात-वंश-गोत्र अथवा राष्ट्र याबद्दल अनुदार उद्गार काढणे, एखाद्याच्या जवळच्या नातेवाईकांबद्दल शिव्याशाप देणे, हेतुपुरस्सर टोमणे मारणे, एखाद्याला त्याच्या व्यवसायावरून खिजविणे, निंदाव्यंजक अपशब्द उच्चारणे, शस्त्र दाखवून धमकावणे, हात उगारणे, अंगुलिनिर्देश करून चिडविणे, एखाद्याच्या शारीरिक व्यंगाचा उपहासपूर्वक उल्लेख करणे, एखाद्याला कुटुंब अगर समाजासमोर लज्जेने मान खाली घालावयास लावणे, घडून गेलेल्या अनुचित कृतींचे समर्थन करणे इत्यादि शेकडो उदाहरणे या बाबतीत दिली आहेत. गुन्ह्याच्या स्वरूपानुसार कमीजास्त प्रमाणात दंड अगर शारीरिक शिक्षा दिल्या आहेत. जैन साधुआचारात ‘भाषेषणा' नावाचे स्वतंत्र प्रकरण आचारविषयक ग्रंथात साक्षेपाने नोंदविलेले दिसते. त्यातील सर्व गोष्टींचे अर्थशास्त्राच्या ७५ व्या अध्यायाशी असलेले साम्य बघून आपण खरोखर स्तिमित होतो. आचारांग (२), उत्तराध्ययन आणि दशवैकालिक या ग्रंथांत साधूंच्या संदर्भात भाषासमिति आणि वचनगुप्तीचा विचार अतिशय सूक्ष्मतेने केला आहे. यांची भाषा अर्धमागधी असली तरी त्याचा आशय मात्र अर्थशास्त्राशी अतिशय
मिळताजुळता आहे. आचारांगात म्हटले आहे की, से भिक्खू वा भिक्खुणी वा --- तहप्पगारं भासं सावज्जं सकिरियं कक्कसं कडुयं णिठुरं फरुसं अण्हयकरिं छेयणकरिं भेयणकरि --- भासं णो भासिज्जा ।
(आचारांग २.४.१, पृ.१८१-१८२, ब्यावर)
२७०
