________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
गृहस्थधर्म किंवा बौद्धांचा पंचशीलांवर आधारलेला उपासकाचार या दोहोंपेक्षा कितीतरी अधिक सूक्ष्मतेने जैन गृहस्थाचार नोंदविलेला आहे. कोणत्याही प्रकारच्या जातिवर्णानुसार भेद न करता, जैनांनी कौटिलीय अर्थशास्त्रातील मुद्दे-उपमुद्दे ध्यानी घेऊन आपल्या गृहस्थाचाराची नीट मांडणी केलेली दिसते.
जैनांनी वापरलेला ‘अतिचार' हा शब्द आणि कौटिल्याने योजलेला अतिचारण्ड' हा शब्द अतिशय बोलका असून, कौटिलीय अर्थशास्त्राचा त्यांच्या आचारसंहितेवरील परिणाम स्पष्ट करणारा आहे. अणुव्रतांच्या रूपाने जैनांनी शाश्वत नीतिमूल्यांना स्थान दिले आणि गुणव्रत-शिक्षाव्रतांच्या रूपाने त्यांच्या धार्मिक, तत्त्वज्ञानात्मक आणि आचारप्रधान गोष्टींनाही पुरेसा वाव ठेवला. (२) जैन साधुआचार आणि कौटिलीय अर्थशास्त्र
__भारतीय विद्यांचे अभ्यासक, सामान्यत: असे मत व्यक्त करतात की, भारतातील श्रमण परंपरा ही मुख्यत: निवृत्तिपर होती. ही गोष्ट जैन परंपरेला निश्चितच लागू पडते. ही परंपरा मुख्यतः वेदप्रामाण्य न मानणारी, कठोर तपस्येला व ध्यानाला महत्त्व देणारी आणि अध्यात्मवादी आहे. जैन परंपरेतील प्राचीन विचारवंतांचे आविष्कार, आचारांग, सूत्रकृतांग, भगवती, उत्तराध्ययन, आवश्यक आणि दशवैकालिक-या ग्रंथांत मुख्यत: आढळून येतात. साधुआचाराच्या दृष्टीने जैन साहित्याचा हा पहिला टप्पा आहे. याला आपण 'चाणक्यपूर्वयुग' असे म्हणू शकतो. साधु-आचाराच्या संदर्भातला दुसरा टप्पा आहे छेदसूत्रांच्या रचनेचा. प्रथम भद्रबाहुकृत निशीथ-कल्प-व्यवहारसूत्रे, अतिचार आणि प्रायश्चित्तांवर आधारित आहेत. ही सूत्रे प्राय: चाणक्य-समकालीन मानावयास हरकत नाहीत. या छेदसूत्रांवरील नियुक्ति-भाष्ये-टीका आणि जैन शौरसेनीमधील मूलाचार-भगवती आराधना हे ग्रंथ साधु-आचाराच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण असले तरी ते नक्की चाणक्योत्तर काळातील आहेत. यावरून आपण या निष्कर्षाप्रत येतो की,
२६३
