________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
छेदसूत्रकार भद्रबाहु हे चंद्रगुप्त-चाणक्याचा इतिहास आणि कौटिलीय अर्थशास्त्राशी अतिशय जवळून संबंधित होते. ___या सर्व पृष्ठभूमीवर आचारांग, उत्तराध्ययन, दशवैकालिक आणि निशीथ या ग्रंथांची मीमांसा, त्यांच्यावरील टीकासाहित्याच्या आधारे करणे, अतिशय लक्षणीय ठरते. शौरसेनी ग्रंथांमधील साधुआचार प्रामुख्याने, मूलगुण आणि उत्तरगुण यांच्या अनुषंगाने आलेला असून, अर्धमागधी ग्रंथातील साधुआचार मुख्यत: पाच महाव्रते, पाच समिति, तीन गुप्ति आणि दशविध-धर्मांच्या अंगाने आलेला दिसतो.
कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या परिप्रेक्ष्यात, साधुआचारातील सर्व बारकाव्यांची तपशीलवार मीमांसा करणे, जवळ-जवळ अशक्यप्राय आहे. तरीही प्रस्तुत ठिकाणी साधुआचारातील ठळक गोष्टींचा, काही उदाहरणे आणि निरीक्षणांसह, कौटिलीय अर्थशास्त्राशी असलेला संबंध, विशद करण्याचा प्रयत्न केला आहे.
अर्थशास्त्रात कमीत कमी तीस वेळा, साधुवाचक विविध संज्ञांचा वापर केलेला दिसतो. ते शब्द पुढीलप्रमाणे-भिक्षु, साधु, परिव्राजक, सिद्ध, तापस, क्षपणक, मुनि, संन्यासी, पाषण्डी, मुण्डी, जटिल इ. यांची विभागणी कौटिल्याने, दोन प्रकारे केली आहे. काहींना तो ‘आश्रमवासी' (आश्रमात वस्ती करणारे) म्हणतो. तर काहींना 'चरपरिव्राजक' (हिंडणारे साधू) असे म्हणतो. चाणक्यकालीन समाजात हा साधुवर्ग, इतक्या मोठ्या प्रमाणात होता की, चाणक्याला या सर्वांसाठी आचारसंहिता देणे क्रमप्राप्त
होते.
चाणक्य स्वतः कोणत्याही परंपरेचा असू दे, समाजातील सर्व प्रकारच्या साधूंविषयींचा त्याचा दृष्टिकोण एकंदरीत कडक आणि कठोर दिसतो. ७३ व्या अध्यायात चाणक्य स्पष्ट म्हणतो, 'संन्याशांचे कोणत्याही प्रकारचे गैरवर्तन, क्षम्य मानले जाणार नाही. गुन्हा जरी संन्याशाने केला तरी, राजाच्या दृष्टीने तो
२६४
