________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
आश्चर्य व्यक्त केले आहे की, ही सर्व व्रते मूक प्राण्यांनाच विशेष लागू होतात आणि मनुष्यांचा विचार त्यात का केलेला नाही ? हे कोडे जर उलगडावयाचे असेल तर, अर्थशास्त्राच्या संबंधित विवेचनाची आपल्याला बहुमोल मदत होते. जैन श्रावकवर्ग हा मुख्यत: वैश्यवर्णीय होता आणि आजही आहे. कौटिल्याने ज्या चार विद्या सांगितल्या आहेत, त्यातील तिसरी विद्या आहे 'वार्ता'. कौटिल्य म्हणतो, 'कृषिपशुपाल्यवाणिज्या च वार्ता' (अध्याय ४). अर्थात् शेती, पशुपालन आणि व्यापार या तिघांना वार्ता असे म्हणतात. तिसऱ्या अध्यायात कौटिल्य म्हणतो की, 'वैश्य हे या तीन साधनांनी उपजीविका करतात. त्यामुळे साहजिकच पशुपालनासाठी बनविलेली नियमावली, जैन गृहस्थांसाठी महत्त्वाची ठरते. काळाच्या ओघात जैनांनी अनेक सामाजिक आणि धार्मिक कारणांनी, आपले लक्ष जास्तीत जास्त वाणिज्यावरच केंद्रित केले. अर्धमागधी ग्रंथात मात्र, शेती आणि पशुपालन या व्यवसायांनाही, समान महत्त्व दिलेले दिसते. काळाच्या
ओघात जैनांचे व्यवसाय जरी बदलले तरी, त्यावेळी तयार झालेला श्रावकाचार तोच राहिला. अर्थातच कौटिल्याने नोंदविलेले पशुपालनाविषयीचे अतिचार, स्थूल-अहिंसा-व्रतात, अवशेषाच्या रूपाने तसेच राहिले. खरे सांगायचे तर कौटिल्याची ‘अतिचारदण्ड' संकल्पना, जैनांना अहिंसेच्या सूक्ष्म पालनासाठी अतिशय उपयुक्त वाटली.
दुसरे अणुव्रत : स्थूल-मृषावाद-विरमण स्थूल-मृषावाद-विरमण-व्रताचे विवेचन दोन प्रकारे केलेले दिसते. सहसाअभ्याख्यान इ. पाच अतिचार, परंपरेने नोंदविले आहेत. उपासकदशा आणि आवश्यकसूत्रातून, त्यांचे दर्शन होते. या पाच अतिचारांपैकी पहिले चार, नीतिमत्तेच्या वैयक्तिक मूल्यांशी
२५७
