________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
*
*
इतका दंड करावा.' छविच्छेद : कोणत्याही प्राण्याच्या, कोणत्याही अवयवाचे छेदन करू
नये. अर्थशास्त्र : ‘छविच्छेद' या शीर्षकाखाली, ७६ व्या अध्यायात उदाहरणे दिली आहेत. हात, पाय, कान, दात इ. तोडणाऱ्या व्यक्तीला जबर शिक्षा फर्मावली आहे. केवळ मनुष्यप्राण्यांनाच नव्हे तर याच अध्यायात, हा छविच्छेदाचा नियम प्राणी आणि वृक्षांच्या बाबतीतही लागू केला आहे. या अध्यायातील ‘दण्डपारुष्य' हा विषय, जणू काही जैन आचार्यांनी छविच्छेद' या अतिचाराखाली सारांशरूपाने मांडलेला दिसतो. अतिभार : कोणत्याही प्राण्यावर, त्याच्या क्षमतेपेक्षा अधिक ओझे
लादू नये. अर्थशास्त्र : ५०, ५१ आणि ५२ या तीन अध्यायात क्रमाने बैल, घोडे आणि हत्ती यांच्यावर क्षमतेपेक्षा जास्त ओझे लादणे आणि त्यांच्या श्रमाची पिळवणूक करणे यासाठी कौटिल्याने, जबरदस्त दंड वसूल करण्यास सांगितले आहे. भक्तपानविच्छेद : कोणत्याही प्राण्याचा आहार तोडू नये आणि आहार घेत असताना त्याला अस्वस्थ करू नये. अर्थशास्त्र : ५० व्या अध्यायात म्हटले आहे की, अर्धपोटी ठेवल्यामुळे जर का कोणत्याही प्राण्याचा मृत्यू झाला, तर त्या सांभाळणाऱ्या व्यक्तीला जबर दंड करावा. विशेषतः बछडे, वृद्ध गायी आणि आजारी प्राण्यांची मालकाने नीट काळजी घेतलीच पाहिजे.
स्थूल-अहिंसा-व्रताचे अतिचार वाचून, अनेक जैन अभ्यासकांनी
२५६
