________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
अर्थाने शाश्वत नीतितत्त्वे असून, त्याबद्दलचे मार्गदर्शन जैन श्रावकाचारात आणि अर्थशास्त्रात, अतिशय परिणामकारकतेने दिसून येतात.
या विवेचनासाठी एका विशिष्ट पद्धतीचा अवलंब केला आहे. प्रथम श्रावकाचारातील अणुव्रते आणि त्यांच्या अतिचारांची नावे दिली आहेत. त्यानंतर पाठोपाठ कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या अतिचारदण्डातील, संबंधित भाग उद्धृत केला आहे. कोणाही सुबुद्ध वाचकाला, त्यातील साम्य स्तिमित करणारे ठरेल.
पहिले अणुव्रत : स्थूल-हिंसा-विरमण अतिचार – वध, बन्ध, छविच्छेद, अतिभार आणि भक्तपानविच्छेद. * वध : व्यक्तीने कोणत्याही प्राण्याला मारपीट करू नये अथवा त्याचा
वध करू नये. अर्थशास्त्र : अर्थशास्त्राच्या ८८ व्या अध्यायात ‘वध' या शीर्षकाखाली दुसऱ्या मनुष्यांसंबंधी व प्राण्यांसंबंधी केलेल्या गुन्ह्यांची, नोंद केली आहे. मारपीट आणि वधासाठी गुन्ह्याच्या कमी-अधिक तीव्रतेनुसार, शारीरिक शिक्षा आणि आर्थिक दंड सांगितला आहे. ५० व्या अध्यायात म्हटले आहे की, जो कोणी दुसऱ्यांचे, पशुधन चोरेल अथवा त्यांना मारेल, त्याच्याकडून जबर आर्थिक दंड वसूल करावा.' ७६ व्या अध्यायातही, स्वत:च्या आणि इतरांच्या पशुधनाचे नुकसान करणाऱ्यास, दंड ठोठावला आहे. बन्ध : व्यक्तीने कोणत्याही प्राण्याला बळजबरीने बांधून आणि जखडून
ठेवू नये. त्यामुळे प्राण्यांना यातना होतात. अर्थशास्त्र : ७४ व्या अध्यायात कौटिल्याने नमूद केले आहे की, 'जो कोणी एखाद्या पुरुषाला अथवा स्त्रीला, बळजबरीने बांधून ठेवेल, त्याला १००० पण
२५५
