________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
उल्लेख केला आहे. आचारांगात वर उल्लेखलेला ‘अरायाणि वा', याचा अर्थ आजच्या दृष्टीने 'अराजक' असा नसून, ‘लोकसमुदायाने चालविलेले राज्य', असा आहे.
'गण' हा शब्द जैन परंपरेत, साधु-साध्वींच्या मर्यादित समुदायासाठी वापरतात. अशा विशिष्ट साधुगणाचे, नेतृत्व करणाऱ्या व्यक्तीला ‘गणधर', असे संबोधले आहे. महावीरांचे असे अकरा गणधर होते आणि त्यांनी अकरा अंगग्रंथांचे संकलन केले, असे जैन परंपरेत नमूद केले आहे. काळाच्या ओघात नंतर असे अनेक गण आणि गच्छ, जैन साधुसंघात बनले. तात्पर्य असे की, गण आणि संघ या दोन्ही शब्दांचा, एका बाजूने जैनधर्माशी आणि दुसऱ्या बाजूने मगध-अंग-वंग-कलिंग, या प्रदेशांच्या राजनैतिक इतिहासाशी, अतिशय अतूट संबंध आहे. (७) दण्ड ___हे सांगण्याची गरजच नाही की, कौटिल्याच्या दृष्टीने ‘दण्ड’ आणि ‘दण्डनीति', या दोन शब्दांचे किती महत्त्व आहे ! २ ऱ्या अध्यायात प्रारंभी, चार विद्यांचा उल्लेख आहे, त्या म्हणजे आन्वीक्षिकी, त्रयी, वार्ता आणि दण्डनीति! ५ व्या अध्यायात कौटिल्य आवर्जून म्हणतो की, पहिल्या तीन विद्यांची सुस्थिती, सर्वस्वी दण्डनीतीवर अवलंबून आहे. ४ थ्या अध्यायात तीक्ष्णदण्ड, मृदुदण्ड आणि यथार्हदण्ड यांची चिकित्सा कौटिल्य प्रयत्नपूर्वक करतो. अर्थशास्त्राच्या ९० व्या अध्यायात 'अतिचारदण्डाचा' साक्षेपाने विचार केला आहे. १३ व्या अध्यायात असंतुष्टांना संतुष्ट करण्याचे, चार उपाय कौटिल्य नमूद करतो, ते म्हणजे साम-दान (उपप्रदान)-दण्डभेद. यातील दण्ड या उपायाचे विवेचन करताना कौटिल्य म्हणतो, ‘वध करणे, छळ करणे आणि संपत्ती हिसकावून घेणे, याला दण्ड म्हणतात'. कौटिलीय अर्थशास्त्राच्या शेवटी जी सुप्रसिद्ध चाणक्यसूत्रे दिली आहेत, त्यात वारंवार दण्ड आणि दण्डनीतीचे
२४९
