________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
महत्त्व पटवून दिले आहे.
जैनांच्या धार्मिक आचारसंहितेत ‘दंड' या शब्दाचा प्रयोग अनेक वेळा केलेला दिसतो, जसे - अर्थदंड, अनर्थदंड, मनोदंड, वचनदंड, कायदंड, द्रव्यदंड, भावदंड इ. त्यातील दंड या शब्दाचा मूलगामी अर्थ मात्र, जैन परंपरेने थोडा वेगळा लावला आहे. दंड म्हणजे 'हिंसा'. 'अर्थदंड' म्हणजे कोणत्या तरी हेतूने अथवा कारणाने केलेली हिंसा. 'अनर्थदंड' म्हणजे निष्कारण केलेली हिंसा. मनाने, वचनाने आणि कायेने केलेल्या हिंसेला जैनांनी मनोदंड इ. विशेष नावे दिली आहेत. शारीरिक आणि मानसिक हिंसेला, त्यांनी अनुक्रमे द्रव्यदंड आणि भावदंड अशी नावे दिली आहेत. सर्व प्रकारच्या दंडांचा म्हणजे हिंसेचा त्याग करणे, हे जैन आचारपद्धतीत सर्वोच्च तत्त्व मानले आहे (उत्तराध्ययन ३१.४). संपूर्ण दंडत्याग' हे साधूचे महाव्रत' आहे तर अनर्थदंडविरमण' हे जैन श्रावकांचे ‘गुणव्रत' आहे (तत्त्वार्थसूत्र ७.१६). ८० व्या आवश्यकसूत्रात अनर्थदंडाचे सर्व प्रकार, उपप्रकार साक्षेपाने नोंदविले आहेत. आवश्यकाचे अर्थशास्त्राशी असलेले नाते, यापूर्वीही अनेकदा स्पष्ट केले आहे. तात्पर्य काय तर, ‘दण्ड' हा शब्द अर्थशास्त्र आणि जैन नीतिशास्त्र या दोघांमध्ये, समान असला तरी त्याचे अर्थाविष्कार किंचित् भिन्न आहेत. कौटिल्याचा दण्ड म्हणजे राजाने गुन्हेगारांना, गुन्ह्याला अनुसरून दिलेली शिक्षा आहे. जैनांनी आध्यात्मिक दृष्टीने या संकल्पनेचे वैश्वीकरण करून असे म्हटले आहे की, माणसांचे असंयमी वर्तन हे सर्व जीवसृष्टीला कळत-नकळत, शिक्षा देत असते. म्हणून साधकाने दंडत्यागाचे धोरण ठेवावे. म्हणजेच कौटिल्याचा दण्ड 'व्यवहारनयानुसार' आहे तर जैनांचा दंडत्यागाचा विचार ‘निश्चयनयाने' महत्त्वपूर्ण
ठरतो.
(८) वृषल आणि वृषली
२५०
