________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
गणराज्ये होती (अर्थशास्त्र, हिवरगावकर, प्रस्तावना, पृ.३१-३२).
जैन आणि बौद्धांनी 'संघ' हा शब्द, खास करून 'विशिष्ट धार्मिक समुदायासाठी' वापरलेला दिसतो. 'बुद्ध, धम्म आणि संघ', ही बौद्धधर्मातील आदरणीय त्रिरत्ने आहेत. जैनांनी साधु-साध्वी-श्रावक-श्राविका, या चार धार्मिक आधारस्तंभांना चतुर्विध संघ' असे संबोधले. अर्थशास्त्रात आणि जैन साहित्यातही 'संघ' आणि 'श्रेणी' हे दोनही शब्द, कुशल कामगारांच्या संस्थात्मक व्यवस्थेसाठी समानतेने आलेले दिसतात. ज्ञाताधर्मकथेत कुंभकारश्रेणी आणि चित्रकारश्रेणी इ.चा आवर्जून उल्लेख केलेला दिसतो (१.८.८०, पृ.३८२); १.८.९०, पृ.३९०, ब्यावर). जैन दार्शनिक ग्रंथात, आध्यात्मिक गुणवत्ता दर्शविणाऱ्या पायऱ्यांनाही, ‘श्रेणी' असे म्हणतात. षट्खंडागमासारख्या प्राचीन शौरसेनी ग्रंथात, गुणश्रेणीचा सिद्धांत तात्त्विक रूपाने, वर्णित केलेला दिसतो.
_ 'गण' हा शब्द कौटिल्याने समुदाय या अर्थाने, अर्थशास्त्रात अनेक वेळा वापरला आहे. मात्र नोंद घेण्यासारखी बाब अशी की, संघराज्य आणि गणराज्य अशा संज्ञांचा, साक्षात् वापर मात्र तो करीत नाही. या दृष्टीने आचारांगातील उल्लेख अतिशय महत्त्वाचा ठरतो. विविध प्रकारच्या राज्यपद्धतींचे वर्णन करताना, आचारांगात म्हटले आहे की -
अरायाणि वा गणरायाणि वा जुवरायाणि वा दोरज्जाणि वा विरुद्धरज्जाणि वा।
(आचारांग २.१२.१.७, लाडनौ) वर दिलेल्या या उल्लेखातील गणराज्यांची नोंद, ग्रीक इतिहासकारांच्या उल्लेखांच्या सहाय्याने, प्राच्यविद्येच्या अभ्यासकांनी केली आहे. त्या दृष्टीने आचारांगातील वरील उल्लेख, अतिशय मौल्यवान ठरतो. 'द्वैराज्य' म्हणजे दोन राजांच्या मदतीने चालणारे राज्य. याचा उल्लेख आवश्यकचूर्णीत असून तेथे चंद्रगुप्त आणि पर्वतकाचा आवर्जून
२४८
