________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
'तीर्थकर' किंवा 'तीर्थंकर' म्हणजे जैन मतानुसार, ‘अर्हत्' अशी व्यक्ती असून आध्यात्मिक नीतिमूल्यांचे मार्गदर्शन करून, ते मोक्षाचा मार्ग दाखवितात. साधु-साध्वीश्रावक-श्राविका, अशा चतुर्विध संघाला मार्गदर्शन करतात. याखेरीज अन्यतीर्थिक (समवाय ६०), तीर्थसिद्ध-अतीर्थसिद्ध (स्थानांग १) अशा विशेष संज्ञाही जैन साहित्यात दिसतात. 'पाखण्ड' असा निंदात्मक शब्द वापरण्याच्या ऐवजी, जैन साहित्यात इतर संप्रदायांच्या नेत्यांना, ‘अन्यतीर्थिक' असे म्हटले आहे.
सारांश काय तर, कौटिल्याच्या मते 'तीर्थकर' हा राजशासनातील मुख्य घटक आहे, मात्र जैन मतानुसार तीर्थंकर' हे जिनशासनाचे सर्वोच्च प्रणेते आहेत. (६) संघ आणि गण
राजनीतिशास्त्रात 'संघ' आणि 'गण', हे दोन अत्यंत महत्त्वपूर्ण शब्द आहेत. तीर्थ शब्दाप्रमाणेच ब्राह्मण आणि श्रमण परंपरेत, हे दोन्ही शब्द किंचित् अर्थ बदलाने वारंवार उपयोजित केलेले दिसतात.
'संघ' हा शब्द कौटिल्य दोन अर्थाने वापरतो. १४ व्या अध्यायात तो म्हणतो की, 'तेन संघभूता व्याख्याताः ।' आधीच्या वर्णनानुसार हे संघ म्हणजे, विविध क्षेत्रात काम करणाऱ्या कामगारांचे समुदाय होत. जसे सोनारांचे, कुंभारांचे, शेतकाम करणाऱ्यांचे, बांधकाम करणाऱ्यांचे संघ इ. १७ व्या अध्यायात चाणक्य जेव्हा, 'कुलसंघो हि दुर्जयः' असे उद्गार काढतो, तेव्हा त्याला एक विशिष्ट संघराज्यात्मक शासन, अपेक्षित असलेले दिसते. ज्या अभ्यासकांनी प्राचीन जैन आणि बौद्ध साहित्याचा अभ्यास केला आहे, त्यांचे असे मत आहे की, संघ आणि गण हे दोन शब्द, एका स्वतंत्र प्रजातंत्रात्मक राज्यपद्धतीचे निदर्शक आहेत. प्राचीन भारतात त्या काळी अशी अनेक संघराज्ये आणि
२४७
