________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
पृ.२८१) . आवश्यकचूर्णीत प्रतिबिंबित झालेली ही प्रतिक्रिया चाणक्याच्या पाषण्डविषयक धोरणामुळेच उद्भवलेली दिसते. नंतरच्या जैन लेखकांनी परपासंड हा शब्द टाळून त्याऐवजी ‘अन्यदृष्टि' असा शब्द वापरलेला दिसतो (तत्त्वार्थसूत्र ७.१८). तसेच अनेकदा पाषण्ड शब्द टाळून 'मिथ्यादृष्टि' आणि 'मिथ्यात्वी', असे शब्दही उपयोजित केलेले दिसतात.
या सर्व पृष्ठभूमीवर हे खूपच लक्षणीय आहे की, उदारमतवादी सम्राट अशोकाने आपल्या प्रस्तरलेखांमध्ये, 'पासंड' शब्द वेगळ्याच अर्थाने वापरला आहे. त्याच्या मते सर्व धर्मांच्या संप्रदाय - उपसंप्रदायांना 'पाखंड' म्हणतात. तो नमूद करतो की, ‘आत्मपासंडांइतकाच आदर परपासंडांचाही करावा'.
(५) तीर्थ
'तीर्थ' ही संज्ञा, विशिष्ट अर्थाने अर्थशास्त्रात आली आहे. तीर्थ शब्दाचा व्युत्पत्तिसिद्ध अर्थ आहे - 'नदीचा घाट', 'उतार' अथवा 'रस्ता'. अर्थशास्त्राच्या १२व्या अध्यायात कौटिल्य 'अष्टादशेषु तीर्थेषु', अशी पदावली वापरतो. त्याचा अर्थ आहे, 'राज्याची १८ वेगवेगळी खाती'. रामायणातही याच अर्थाने ही पदावली येते (अर्थशास्त्र, हिवरगावकर, प्रस्तावना, पृ.४३). कौटिल्याला अनुसरून 'महामात्र' हा, प्रत्येक खात्याचा प्रमुख असतो. त्या अर्थाने तो 'तीर्थंकर' म्हणून संबोधला जातो.
‘नीतिवाक्यामृत’ ग्रंथाच्या दुसऱ्या समुद्देशात, दिगंबर आचार्य सोमदेव म्हणतात, ‘धर्मसमवायिनः कार्यसमवायिनश्च पुरुषाः तीर्थम् ।' राज्यातील विविध खाती सांभाळण्याबरोबरच, सोमदेवाने धार्मिक बाबतीत निर्णय घेण्याऱ्या पुरुषाला 'तीर्थ' ही संज्ञा दिली आहे. त्याच्या मते अशा व्यक्ती धार्मिक आणि व्यावहारिक सर्वच बाबतीत वेगवेगळे पायंडे पाडतात आणि लोकांकडून त्यानुसार वर्तन करवून घेतात.
२४६
