________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
केला आहे. म्हटले आहे की -
सोवच्चले सिंधवे लोणे , रोमालोणे य आमए । सामुद्दे पंसुखारे य , कालालोणे य आमए ।।
सव्वमेयमणाइण्णं , णिग्गंथाण महेसिणं ।। अर्थशास्त्राच्या ३२ व्या अध्यायाचे नाव आहे, कोशप्रवेश्यरत्नपरीक्षा'. यामध्ये राजकोशात जमा करावयाच्या अनेक प्रकारच्या मौल्यवान वस्तूंची यादी दिली आहे. त्यात मोती, दागिने, रत्ने, चंदन, सुगंध, कातडी, लोकर, रेशीम आणि मौल्यवान सुती कापडांचाही उल्लेख येतो. भारताच्या गतवैभवाचे दर्शन घडविणाऱ्या,
ह्या मौल्यवान वस्तूंच्या वर्णनाने भरलेला, खास ग्रंथ म्हणून 'निशीथचूर्णीचा' विशेष उल्लेख करावा लागेल. खास करून चामडे, चंदन, लोकर आणि कंबल यांच्याविषयीचे असंख्य सूक्ष्म बारकावे अभ्यासकाला चकित करून सोडतात. हे उल्लेख इतके अगणित आहेत की, वाचकांनी याबाबत डॉ. मधु सेन यांचा, 'अ कल्चरल स्टडी ऑफ निशीथचूर्णी', हा ग्रंथ जरूर वाचावा. अर्थशास्त्राच्या ३३ व्या अध्यायाचा विषय आहे, ‘खाणी-खनिजे-खनिजधातूनाणी आणि टांकसाळी'. हा सर्व विषय धातुशास्त्राशी (मेटॅलर्जी) निगडित आहे. राज्याला समृद्ध करणारा हा विषय, चाणक्याने विस्ताराने मांडला आहे. आवश्यकचूर्णीने याची खास नोंद घेतली आहे. तेथे म्हटले आहे की, चंद्रगुप्ताला घेऊन बाहेर पडल्यावर, चाणक्याने प्रथम खाणींचा शाध घेतला (सो धातुबिलाणि मग्गति ।). ३३ व्या अध्यायात, ‘पण, माष आणि काकणी', या तीन नाण्यांचा विशेष उल्लेख येतो. अर्धमागधी ग्रंथांत ‘पण' नाण्यांचा उल्लेख अगदी क्वचित् असला तरी, त्याच्याशी निगडित असे तीन शब्द वारंवार येतात, ते म्हणजे -
२३९
