________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
कथाग्रंथात अनेकदा चित्रित केलेला आढळतो. अर्थशास्त्राचा ४० वा अध्याय, ‘प्रमाणित वजने आणि मापे' यांवर आधारित आहे. कौटिल्य असे सुचवितो की, मगध प्रदेशात बनलेली वजने आणि मापे, सर्वाधिक प्रमाणित मानावीत. अनुयोगद्वार ग्रंथात ‘मागध प्रस्थाचा' विशेष उल्लेख येतो (अनुयोगद्वार २३०, पृ.४२३, ब्यावर). अर्थशास्त्राच्या ४६ व्या अध्यायात, मद्यविषयक उल्लेख येतात. मधु-मैरेय-सुरासीधु इ. मद्य प्रकार तेथे नोंदविले आहेत. ज्ञाताधर्मकथेतील द्रौपदी स्वयंवराच्या वर्णन प्रसंगी, मद्यप्रकारांची ही यादी, जशीच्या तशी आलेली दिसते (ज्ञाताधर्मकथा १.१६.११८). अर्थशास्त्राच्या ३८ व्या अध्यायात, विविध पशु आणि प्राण्यांची यादी दिली आहे. म्हटले आहे की, त्यांच्यापासून माणसे कातडी, दात, शिंगे, केस इ. अवयव प्राप्त करतात. प्राण्यांपासून मिळणाऱ्या उत्पादनांची हीच यादी आचारांगात पुनरावृत्त करून म्हटले आहे की, माणसाने अशा हिंसेपासून जाणीवपूर्वक निवृत्त व्हावे (आचारांग १.१.१४०, लाडनौ). अर्थशास्त्राच्या ३६ व्या अध्यायात, स्नेहवर्ग, क्षारवर्ग, लवणवर्ग, फलाम्लवर्ग, द्रवाम्लवर्ग, कटुकवर्ग, शाकवर्ग इ.ची माहिती दिली आहे. यातील बहुतांशी खाद्यपेय पदार्थ आचारांगाच्या दुसऱ्या श्रुतस्कंधातील पिण्डैषणा नामक अध्ययनात आढळून येतात. काही वेळा तर अर्थशास्त्रातील संस्कृत नावांशी मिळते-जुळते असे प्राकृत शब्द, जैनग्रंथात दिसून येतात.३६ व्या अध्यायात कौटिल्य म्हणतो, 'सैन्धवसामुद्रबिडयवक्षारसौवर्चलोद्भेदजा लवणवर्गः।' दशवैकालिक ३.८.११ मध्ये, साधूंना निषिद्ध असलेल्या पदार्थांच्या यादीत, प्राय: याच लवणवर्गाचा समावेश
२३८
