________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
आपण, आपणविधि आणि आपणीय. माष आणि काकिणी हे शब्द प्राकृत ग्रंथात वारंवार दिसतात. उत्तराध्ययनात म्हटले आहे की -
जहा कागिणिए हेउं , सहस्सं हारए नरो । अपत्थं अंबगं भोच्चा , राया रज्जं तु हारए ।।
(उत्तराध्ययन ७.११) अर्थात् एका काकिणीच्या लोभाने, माणूस जसा हजारोंचे नुकसान करून घेतो, तसे त्या राजाने कुपथ्यकारक आंब्याचे भक्षण करून, (प्राण गमावले आणि) राज्यही गमावले.
जसजसा लाभ वाढतो तसतसा लोभही वाढत जातो. 'दोन मासे सोने मागून घेईन' अशा विचाराने सुरवात केलेल्या त्या ब्राह्मणपुत्राचा लोभ, कोटीपर्यंत जाऊन पोहोचला तरी संपला नाही. उत्तराध्ययनाच्या आठव्या अध्ययनात याच अर्थाने म्हटले आहे की -
जहा लाहो तहा लोहो , लाहा लोहो पवड्डइ । दोमासकयं कज्जं , कोडीए वि न निट्ठियं ।।
(उत्तराध्ययन ८.१७) उपदेशपदाच्या ५४५ व्या गाथेत नमूद केले आहे की, एक काकिणी ही वीस कवड्यांच्या किंमतीची असते. कुमारपालप्रतिबोधात म्हटले आहे की
चंदगुत्त-पपुत्तो य , बिंदुसारस्स नत्तुओ। असोगसिरिणो पुत्तो , अंधो जायइ काकिणिं ।।
(कुमारपालप्रतिबोध, पृ.१७०) अर्थात् चंद्रगुप्ताचा पणतू, बिंदुसाराचा नातू आणि अशोकाचा पुत्र अंध असून, काकिणीची याचना करत आहे. या कथाभागात म्हटले आहे की, काकिणी या शब्दाचा
२४०
