________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
होती. ___अर्थशास्त्रात विविध आख्यायिका आणि दंतकथा नोंदविताना, कौटिल्याने पौण्ड्र, कोशल, मगध, अवन्ति आणि वङ्ग या प्रदेशांचा उल्लेख केला आहे. उज्जयिनीचा राजा प्रद्योत आणि त्याचा पुत्र पालक, याचा विशेष उल्लेख ९५ व्या अध्यायात केला आहे. वैदेहक आणि मागध नावाचे हेर, निश्चितच त्या त्या प्रांताशी निगडित आहेत (अर्थशास्त्र, अध्याय १२). कौटिल्य म्हणतो की, 'मगध, पौण्ड्र, काशी, वत्स आणि मालव हे प्रदेश कापसाच्या धाग्यांसाठी विशेष प्रसिद्ध आहेत. तसेच कलिङ्ग, अङ्ग, सौराष्ट्र, दशार्ण आणि पाञ्चनद (पंजाब) हे प्रदेश हत्तींसाठी प्रसिद्ध आहेत (अर्थशास्त्र, अध्याय १३)'. अर्थशास्त्रात वर उल्लेखलेले सर्व प्रदेश जैनांच्या अर्धमागधी आणि प्राचीन जैन महाराष्ट्री ग्रंथांमध्ये अक्षरश: शेकडो वेळा आढळून येतात. किंबहुना जैनांच्या सर्व पारंपरिक कथा, वर वर्णन केलेल्या जनपदांच्या नावानेच सुरू होतात. (१०) आणखी काही विखुरलेले सांस्कृतिक संदर्भ
गणिकांविषयीची सर्व माहिती, अर्थशास्त्राच्या ४८ व्या अध्यायात येते. गणिका आणि रूपाजीवा (वेश्या) यांच्यातील फरक नोंदविलेला आहे. कौटिल्य म्हणतो की, गणिकेने आपल्या एका दिवसाच्या सेवेचे मूल्य, आधीच निर्धारित करून, जाहीर केले पाहिजे.' ज्ञाताधर्मकथेत म्हटले आहे की, एक विशिष्ट गणिका सहस्रलम्भा (जिचे एका दिवसाचे मूल्य १००० सुवर्णनाणी आहेत अशी) होती (ज्ञाताधर्मकथा १.३.४६). अनेक जैन महाराष्ट्री कथांमध्ये, गणिका आणि वेश्यांचे सामाजिक स्थान, नक्की केलेले दिसते. गुन्हेगारी विश्वातील त्यांचा सहभाग आख्यानमणिकोश, कुमारपालप्रतिबोध आणि मनोरमाकथासारख्या जैन
२३७
