________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
होते. अर्थशास्त्राच्या २१ व्या अध्यायात, राज्याच्या वैयक्तिक सुरक्षेसाठी, स्त्री-पुरुष नोकरांची नेमणूक, कशा प्रकारे केली जात असे, याचे उल्लेख येतात. त्यातील धनुर्धारी स्त्रियांचा आणि कुब्ज- वामन - किरातांचा उल्लेख विशेष लक्षणीय आहे.
अर्थशास्त्राच्या १२ व्या, ७० व्या आणि १४६ व्या अध्यायात, ‘म्लेञ्छजातयः’ असा उल्लेख वारंवार येतो. तेथे म्लेञ्छजातीत समाविष्ट होणाऱ्या, लोकांची यादी दिलेली नाही. 'प्रश्नव्याकरण' नावाच्या अर्धमागधी ग्रंथात, कोणकोणते लोक म्लेञ्छजातीत समाविष्ट होतात, त्याचे वर्णन केलेले आहे. तेथे म्हटले आहे की
इमे य बहवे मिलक्खुजाई, के ते सग - जवण - सबर - बब्बर - - - पुलिंद - डोंब - - - चीणलासिय-खस-खासिय - - - हूण - रोमग-२ - रुरु - मरुया चिलायविसयवासी य पावमइणो ।
(३) सामाजिक उत्सव
अर्थशास्त्रात सामाजिक उत्सवांचे एकत्रित वर्णन आढळत नाही. ८० व्या अध्यायात आठ आकस्मिक संकटांच्या प्रतिकारासाठी करावयाच्या, पूजा - ह - होम-बलिस्वस्तिवाचन इ. उपायांचे वर्णन येते. अशा पूजांना सामाजिक देवकार्य म्हटले आहे. ऋतुमानाप्रमाणे निसर्गातील त्या त्या गोष्टींची पूजा केली पाहिजे, असे चाणक्य म्हणतो. त्यांची यादी पुढीलप्रमाणे नदी, इंद्र, गंगा, पर्वत, वरुण, समुद्र, द्रह, नाग आणि चैत्यवृक्ष. अर्थशास्त्राच्या तुलनेत अर्धमागधी ग्रंथांमध्ये, सण-वार-उत्सव-यात्रा-जत्रा इ.चे उल्लेख, अधिक सजीवपणे चित्रित केले आहेत. ज्ञाताधर्मकथेत म्हटले आहे की
-
२३०
—
अज्ज रायगिहे नयरे इंदमहे इ वा खंदमहे इ वा एवं रुद्द - सिव- वेसमण - नाग-जक्ख-भूयनई- ई-तलाय - रुक्ख-चेइय- इ वा उज्जाण - गिरिजत्ता इ वा ?
