________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
(ज्ञाताधर्मकथा १.१.९६) वरील परिच्छेदात 'मह' म्हणजे विविध सामाजिक उत्सव-महोत्सव' असून, ‘जत्ता' या शब्दाने आम समाजातील 'जत्रा' अपेक्षित आहे. आचारांग आणि भगवतीसूत्रातही, जवळजवळ याच प्रकारचे उत्सव आणि यात्रा नोंदविलेल्या दिसतात. (आचारांग २.१०.२.३; भगवती ९.३३.१५८ (लाडनौ))
या सण-वार-उत्सवाच्या प्रसंगी, दोहोतील सामाजिक चालीरीतींचे निरीक्षण केले तर, त्यातील समकालीनता सहजच लक्षात येते. (४) देवदेवता
ब्राह्मण परंपरेतील दैवतसृष्टी आणि जैन परंपरेतील दैवतसृष्टी, या दोहोंवर नजर टाकली असता ही गोष्ट लक्षात येते की, जैनांच्या दैवतसृष्टीचे वर्णन अधिक क्रमबद्ध , सुसंगत आणि विस्ताराने रंगविले आहे. त्या तुलनेने वैदिक आणि पौराणिक दैवतसृष्टीत अनेक प्रकारची तफावत दिसून येते.
अर्थशास्त्राच्या २५ व्या अध्यायात ‘किल्ला कसा वसवावा ?' याविषयीचे वर्णन आढळते. त्यामध्ये किल्ल्यावरील देवळांचा, आवर्जून उल्लेख केला आहे. कौटिल्य म्हणतो, “दुर्गाच्या मधोमध अपराजिता (लक्ष्मी), अप्रतिहत (विष्णु), जयन्त (कार्तिक) वैजयन्त (इंद्र), शिव, कुबेर, अश्विनीकुमार, मदिरा (चामुंडा) इ. ची देवळे बांधावीत. त्या त्या मंदिरात विशिष्ट वास्तुदेवतांची स्थापना करावी. ब्रह्मा, इंद्र, यम आणि कार्तिक यांच्या प्रतिमा देवालयाच्या द्वाराशी स्थापित कराव्यात. दहा दिशांना, दहा दिशादेवतांची स्थापना करावी.”
प्राचीन जैनग्रंथांत कुबेराला वैश्रमण' आणि कार्तिकाला स्कन्द', असे म्हटलेले दिसते. अर्धमागधी ग्रंथांत विविध उत्सवांच्या संदर्भात, इन्द्र-स्कन्द-रुद्र-शिव-वैश्रमण
२३१
