________________ अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून राजांच्या आणि इभ्य, श्रेष्ठी, सार्थवाह इ. धनिकांच्या अंत:पुरात, नियुक्त केलेल्या स्त्री-पुरुष नोकरांची यादी, अर्धमागधी ग्रंथांत वारंवार उद्धृत केलेली दिसते. बालकांचे संगोपन करण्यासाठी, विविध प्रकारची कौशल्ये असलेल्या, अनेक स्त्रियांची नेमणूक केली जात असे. ज्ञाताधर्मकथेतील यादी प्रातिनिधिक समजून, पुढीलप्रमाणे देता येईल. तए णं से मेहे कुमारे --- बहूहिं खुज्जाहिं चिलाइयाहिं वामणि-वडभि-बब्बरि-बउसिजोणिय-पल्लविय-ईसिणिय-धोरुगिणि-लासिय-लउसिय-दमिलि-सिंहलि-आरबि-पुलिंदिपक्कणि-बहलि-मुरुंडि-सबरि-पारसीहिं ---चेडियाचक्कवाल-वरिसधर-कंचुइज्जमहयरगवंद-परिक्खित्ते---सुहंसुहेणं वडइ / (ज्ञाताधर्मकथा 1.1.96 (पृ.९२) (ब्यावर) अर्थशास्त्राच्या 12 व्या अध्यायात, राजाच्या अंत:पुरात नेमल्या जाणाऱ्या नोकरांची व हेरांची यादी, दोनदा उद्धृत केली आहे. अर्थात् यावरून हेच सिद्ध होते की, याप्रकारचे स्त्री-पुरुष अंत:पुरात काम करत असत आणि परराज्यातील अंत:पुरामधील घडामोडींचा छडा लावायचा असेल तर, याचप्रकारचे लोक हेरगिरी करण्यासाठी पाठविले जात असत. कौटिल्य म्हणतोरसदाः (चाराः) कुब्ज-वामन-किरात-मूक-बधिरजडान्धछद्मानो --- स्त्रियश्चाभ्यन्तरं चारं विद्युः / --- अन्तर्गृहचरास्तेषां कुब्ज-वामन-षण्डकाः / शिल्पवत्यः स्त्रियो मूकाश्चित्राश्च म्लेञ्छजातयः / अर्थशास्त्राच्या 12 व्या अध्यायात अशी विशेष माहिती मिळते की, वरील प्रकारच्या स्त्री-पुरुषांचे सोंग, वेषांतराने धारण करणारे कुशल हेर, त्या काळी अस्तित्वात 229
