________________ अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून (1) मुख्य आणि संमिश्र जातींचे उल्लेख ब्राह्मण-क्षत्रिय-वैश्य-शूद्र ही पारंपरिक विभागणी, अर्थातच अर्थशास्त्र आणि आगमग्रंथात वारंवार उद्धृत केलेली दिसते. लक्षणीय बाब अशी की, अनेक उपजाती आणि आंतरजातीय विवाहामुळे झालेल्या संमिश्र जाती, यांचे संदर्भ दोहोतही, ठिकठिकाणी बघावयास मिळतात. विशेष म्हणजे त्यांच्याकडे गर्हणीय दृष्टीने पाहिलेले नाही. अर्थशास्त्राच्या 63 व्या अध्यायात, अनुलोम-प्रतिलोम विवाहाने उद्भवलेल्या विविध जाती नोंदविल्या आहेत. त्या अशा - अंबष्ठ, निषाद (पाराशव), उग्र, व्रात्य, क्षत्य, आयोगव, चांडाल, मागधव, पुक्कस, वैदेहक, सूत, कूटक, वैण, कुशीलव, श्वपाक आणि अंतराल. यातील अनेक उपजाती, प्रमुख अर्धमागधी ग्रंथात पाहावयास मिळतात. कोणत्या वर्णाचा पुरुष आणि कोणत्या वर्णाची स्त्री, यापासून ही प्रजा उत्पन्न झाली आहे, याचे विवेचन टीकाकारांची मदत घेतल्यास आपल्याला मिळू शकते. अ) अंबट्ठ (अंबष्ठ) : सूत्रकृतांग 1.9 ब) णिसाय (निषाद) : देशीनाममाला 4.35 क) उग्ग (उग्र) : ज्ञाताधर्मकथा 1.108, पृ.१०५ (ब्यावर); धवला 13, पृ.३८७-३८९ ड) खत्त (क्षत्त) : सुपासनाहचरिय 197 इ) चंडाल (चाण्डाल) : सूत्रकृतांग 1.8 ; उत्तराध्ययन 1.10 ; 3.4 फ) बोक्कस (पुक्कस) : उत्तराध्ययन 3.4 ग) वइएह, वेदेह (वैदेहक) : स्थानांग टीका, पृ.३५८ ह) सोवाग (श्वपाक) : उत्तराध्ययन 12.1 ; 12.37 (2) अंत:पुरातील नोकरवर्ग 228
