________________ अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून म्हणून रंगविले आहे. एक तटस्थ वाचक म्हणून आपण असे म्हणू शकतो की, या सर्व कथा म्हणजे दंतकथा-आख्यायिका आणि कल्पनारम्य प्रतिभाविलासाचे आनोखे संमिश्रण आहे. सुट्यासुट्या जैन आख्यायिका एकत्र करून, जैनांनी रंगविलेले चाणक्यचरित्र, कालक्रमाच्या दृष्टीने सुसंगत आणि तार्किक दृष्ट्या संभवनीय वाटत असले तरी, ते संपूर्णपणे ऐतिहासिकच असेल, असे मात्र म्हणता येत नाही. (ब) अर्धमागधी आगमग्रंथ आणि अर्थशास्त्र यातील सामाजिक-सांस्कृतिक साम्यस्थळे श्वेतांबर अर्धमागधी आगमांची मौखिक परंपरा, इसवीसनपूर्व सहाव्या शतकात सुरू झाली. अकरा अंगग्रंथ हे आगमांच्या वाचनांनंतर, इसवी सनाच्या पाचव्या शतकात, लिखित स्वरूपात संकलित करण्यात आले. वेळोवेळी झालेले प्रक्षेप गृहीत धरले तरी, सामान्यत: असे म्हणता येते की, या अकरा ग्रंथांमधील सामाजिक आणि सांस्कृतिक परिस्थिती, आज उपलब्ध असलेल्या कौटिलीय अर्थशास्त्रात निर्दिष्ट परिस्थितीशी, मिळतीजुळती अशीच आहे. त्यातील प्रत्येक साम्यस्थळावर, जर भाष्य करावयाचे म्हटले तर, एक मोठा प्रबंधग्रंथ सहज तयार होईल. प्रस्तुत प्रकरणात त्याची थोडीशी झलक देण्याचा प्रयत्न केला आहे. अर्थशास्त्रातील अनेक पारिभाषिक पदे आणि पदावली, अर्धमागधी ग्रंथातील पदावलींशी काही वेळा भाषिक दृष्टीने, तर काही वेळा संकल्पनात्मक दृष्टीने साम्य राखतात. हे सामाजिक-सांस्कृतिक संदर्भ देण्यासाठी अतिशय सोपी पद्धती वापरली आहे. खूप महत्त्वाचे शब्द आधी नोंदविले आहेत. त्यामानाने कमी महत्त्वाचे असलेले संदर्भ नंतर एकत्रितपणे नमूद केले आहेत. ही साम्यस्थळे पुढीलप्रकारे देता येतील - 227
