________________ अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून गोशालकाच्या अशा आदररहित वर्णनात, जैन साहित्यिकांचा सांप्रदायिक आकस जरी स्पष्ट होत असला, तरी एवढे मात्र नक्की आहे की, अर्थशास्त्राच्या 84 व्या अध्यायातील वर्णनाचे प्रतिध्वनी मात्र, या वर्णनात नक्कीच उमटलेले आहेत. (11) ज्ञाताधर्मकथा' या 6 व्या अर्धमागधी आगमग्रंथात, काही कथा आहेत तर काही दृष्टांत आहेत. ज्ञाताधर्मकथेच्या पहिल्या श्रुतस्कंधाच्या 14 व्या अध्ययनात, 'तेतलिपुत्र अमात्य' नावाच्या व्यक्तीची कथा रंगविली आहे. आपण ती कथा जर अतिशय बारकाईने वाचली, तर आपल्याला असे दिसते की, अमात्य चाणक्याच्या जीवनकथेची जणू काही छायाच, या संपूर्ण अध्ययनावर पडलेली आहे. एक दुष्ट राजा-आपल्याच राजपुत्रांना व्यंग निर्माण करणे- राणीच्या सांगण्यावरून अमात्याने एका राजपुत्राचे रक्षण करणे - पित्याच्या मृत्यूनंतर त्याचा राज्याभिषेक करणे - काही वर्षे दोघांचे एकमताने अनुशासन - राजाचे अमात्याविषयी मन:परिवर्तन- अमात्याचे निपुत्रिक असणे आणि अमात्याचे स्वेच्छापूर्वक मरण - हे सर्व वर्णन अर्थातच आपल्याला, आवश्यक आणि निशीथचूर्णीत रंगविलेल्या, अमात्य चाणक्याच्या वृत्तांताचे स्मरण करून देते. दुसरी लक्षणीय गोष्ट अशी की, 'ऋषिभाषित' नावाच्या अर्धमागधी ग्रंथात 10 व्या अध्ययनात, तेतलिपुत्र अमात्याची वरील कथा, अतिशय संक्षेपाने दिली आहे. विशेष गोष्ट अशी की, तेथे त्याला 'नीतिशास्त्रविशारद' असे आवर्जून संबोधले आहे. त्यावरूनही चाणक्य-चरित्राशी त्याचे असलेले साम्य अधोरेखित होते. (12) अर्थशास्त्राच्या 14 व्या अध्यायात, चार उपप्रकरणे आहेत. त्यांचे नाव 225
