________________
वेगळे आहे. तीन व्यापारी, भांडवल घेऊन, व्यापारासाठी निघतात. एकाला त्यावर लाभ होतो. दुसरा फक्त मूळ भांडवलासकट परत येतो. तिसरा मूळ भांडवलसुद्धा गमावून परत येतो. व्यवहारातील ही उपमा, चार गतींना लावून दाखविली आहे. थोडक्यात म्हटले आहे की, 'मनुष्यजन्म हे मूळ भांडवल आहे. देवगतीची प्राप्ती हा लाभ आहे. मूलच्छेद केलेल्या जीवांना नक्कीच नरकतिर्यंचगती प्राप्त होते. '
जहा यतिणि वणिया, मूलं घेत्तूण निग्गया । एगोत्थ लभई लाभं, एगो मूलेण आगओ ।। एगो मूलं पि हारेत्ता, आगओ तत्थ वणिओ ।
ववहारे उवमा एसा एवं धम्मे वियाणह ॥
,
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
माणुसत्तं भवे मूलं, लाभो देवगई भवे ।
मूलच्छेएण जीवाणं नरग - तिरिक्खत्तणं धुवं ॥
,
(उत्तराध्ययन ७.१४,१५,१६) उत्तराध्ययनाच्या ‘सुखबोधा' टीकेत ही कथा, अतिशय चांगल्या प्रकारे रंगवून सांगितली आहे.
(३) अर्थशास्त्राचा ४८ वा अध्याय हा, गणिका आणि वेश्या यांच्याशी संबंधित आहे. गणिकाध्यक्ष, गणिकांचे मूल्य, गणिकांनी सरकारी तिजोरीत भरावयाचा कर इ. सर्वांची विस्तृत माहिती त्यात आहे. अध्यायाच्या शेवटी कौटिल्याने, गणिकांकडून अशी अपेक्षा व्यक्त केली आहे की, अत्यंत महत्त्वाच्या राजकीय पेचप्रसंगी, गणिकांनी हेरगिरीचे काम करावे.
अभयाख्यानात चंडप्रद्योत आणि अभयकुमार दोघेही, एकमेकांच्या
२१७
