________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
हत्तींच्या मूत्राचे सिंचन झाले असेल तर, हत्तीण त्याचा मार्ग काढू शकते."
अभयकुमाराच्या कथेत आम्रदेवसूरींनी, हेच कथाबीज थोडा बदल करून वापरले आहे. जेव्हा उदयन हा राजा प्रद्योताच्या ‘नलगिरि' नावाच्या हत्तीचे अपहरण करतो, तेव्हा अर्थशास्त्रातील हीच पद्धत वापरतो. उदयन हा नलगिरि हत्तीच्या मूत्राने, चार घडे भरून घेतो. विशिष्ट-विशिष्ट अंतराने ते खाली पाडत जातो. 'भद्रावती' नावाची हत्तीण, त्याचा वास घेत, त्याचा पाठलाग करते. याच युक्तीचा वापर करून उदयन
आणि वासवदत्ता अवंतीपासून कौशांबीपर्यंतचा प्रवास पूर्ण करतात. अभयाख्यानात म्हटले आहे की -
उस्सिंघइ जाव तयं हत्थी ता हत्थिणी पवणवेगा । पणुवीसजोयणाई गया पुणो नलगिरी पत्तो ।। तो अवरा मुत्तघडीउ तप्पुरो पाडियाओ जा तिन्नि । ता संपत्तो कोसंबिनियपुरिं उदयणनरिंदो ।।
(आख्यानमणिकोश, अभयाख्यान, गाथा २४३-२४४, पृ.१६) (२) अर्थशास्त्राच्या ३० व्या अध्यायात, वित्ताधिकाऱ्यांची परीक्षा कशी घ्यावी, ते
सांगितले आहे. तेथे तीन प्रकारचे अधिकारी वर्णिले आहेत. 'मूलहर' या प्रकारचा अधिकारी सर्व पूर्वार्जित संपत्तीचे भक्षण करतो. ‘तादात्विक' अधिकारी फक्त भांडवल सुरक्षित ठेवतो. त्यावरील लाभाचे भक्षण करतो. 'कदर्य' नावाचा अधिकारी स्वत:वर आणि दुसऱ्यावर खूप बंधने घालून कंजूषपणाने खूप पैसा साठवितो.
हे कथाबीज अर्धमागधी ग्रंथांमध्ये, मूलसूत्र म्हणून गणल्या गेलेल्या उत्तराध्ययनात, जवळजवळ जसेच्या तसे येते. त्याचा संदर्भ आणि तात्पर्य थोडे
२१६
