________________
अर्थशास्त्राच्या गवाक्षातून
निर्युक्तीत नोंदविलेली आहेत आणि त्यामध्ये मुख्यत: चाणक्याच्याच कथा येतात. (आवश्यक नियुक्ति क्र.५१, पृ.९३). पिण्डनियुक्तीच्या ५०० व्या गाथेतील उदाहरणामध्येही पुन्हा चाणक्याची गणना केली आहे. नंदीसूत्रातील ७४ व्या गाथेत पारिणामिकी बुद्धीची बारा उदाहरणे दिली आहेत. अर्थात् त्यात चाणक्य येतोच. आख्यायिका सूचित करणाऱ्या द्वारगाथा देण्याची परंपरा, नंतरच्या जैन साहित्यिकांनी सुरू ठेवली. उपदेशपद, उपदेशमाला, धर्मोपदेशमाला, आख्यानमणिकोश इ. अनेक कथासंग्रहांमध्ये द्वारगाथांत कथांचे सूचन येते. अर्थशास्त्र आणि जैन साहित्यात, हे शैलीगत साम्य असले तरी, एक निरीक्षण नोंदविणे आवश्यक आहे. चाणक्याने नमूद केलेल्या व्यक्तिरेखांच्या कथा, हिंदू परंपरेत आणि जैन साहित्यातही जवळजवळ आढळतच नाहीत.
जैन साहित्यातील चाणक्यकथा ह्या, कौटिलीय अर्थशास्त्रात व्यक्त केलेल्या आशयाशी, निकटचा संबंध ठेवून आहेत. असे जाणवते की, जैन साहित्यिकांनी कौटिलीय अर्थशास्त्राचा अभ्यास करून, त्यातून उत्कृष्ट अशी मिथके आणि कथाबीजे निवडली. शैलीदार कल्पनारम्यतेची जोड देऊन त्यातून अनेक कथा, उपकथा, आख्यायिका, दंतकथा, दृष्टांत इ.ची निर्मिती केली. या दृष्टीने कौटिलीय अर्थशास्त्राचा संपूर्ण शोध घेणे – हे एका मोठ्या संशोधन प्रकल्पाचे काम आहे. प्रस्तुत ठिकाणी काही जैनकथांचा अर्थशास्त्रीय धागा, नमुन्यादाखल सांगितला आहे. । अर्थशास्त्राच्या २३ व्या अध्यायात हत्तींसाठी संरक्षित वनक्षेत्रे जपण्याविषयी
आणि त्यांचे संवर्धन करण्याविषयी, महत्त्वपूर्ण तपशील दिला आहे. कौटिल्य म्हणतो, “नर हत्तींचा माग काढायचा असेल तर, त्याबाबत मादी हत्तिणी अतिशय उपयुक्त ठरतात. हत्तींच्या मार्गावर आणि आजूबाजूच्या झुडपांना,
२१५
