________________ कथाबाह्य संदर्भ 'गोल्ल' देश हा जर गोदावरी नदीच्या तीरावरील प्रदेश मानला आणि श्वेतांबर लेखकांनी चाणक्याच्या जन्मस्थानाचे नाव गोल्लदेश दिल्यामुळे, जर यात काही संगती गृहीत धरली तर त्या अर्थाने चाणक्य हा 'दाक्षिणात्य' ठरेल. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्राचे एकुलते एक हस्तलिखित तमिळ भाषेतील असून, ते त्रावणकोर येथे सापडले - ही घटना कदाचित् वरील संदर्भात अर्थपूर्ण असू शकेल. अशा परिस्थितीत निवृत्तीनंतर चाणक्य आपल्या जन्मदेशी अर्थात् दक्षिणेकडील गोल्लदेशात परत आला असण्याची शक्यताही नाकारता येत नाही. दिगंबर लेखक हरिषेणाने आयुष्याच्या उत्तरार्धात चाणक्याला ‘दक्षिणापथगामी' म्हटले असेल तर ते फारसे गैर ठरत नाही. 25-26) (अ) आचारांगटीकेच्या पृ.१०० वरील एका ओळीत आलेल्या उल्लेखाचा भावार्थ असा आहे - “भार्येनिमित्त उत्पन्न झालेल्या रागद्वेषाचे हे उदाहरण आहे. बहिणी, मेव्हणे यांनी केलेल्या अपमानामुळे चाणक्याची पत्नी अपमानित झाली. त्यामुळे चाणक्य द्रव्य याचनेसाठी नंदराजाकडे गेल्यावर झालेल्या अपमानामुळे त्याने नंदकुलाचा नाश केला." (ब) सूत्रकृतांगटीकेच्या 169 व्या पानावर शीलांक म्हणतो, तथा चाणक्याभिप्रायेण परो वञ्चयितव्योऽर्थोपादनार्थम् / शीलांकाचे असे मत दिसते की, चाणक्याच्या म्हणण्यानुसार पैसे मिळविण्यासाठी दुसऱ्याला फसवायला हरकत नाही. * आचारांग आणि सूत्रकृतांगाच्या चूर्णीकाराने चाणक्याबद्दल जे निंदास्पद उद्गार 154
