________________ कथाबाह्य संदर्भ प्रतिभावान, नि:ष्पक्षपाती दार्शनिक असल्यामुळे जैन आणि अजैन दोन्ही वर्तुळात त्यांचे नाव आदरपूर्वक घेतलेले दिसते. (अ) आवश्यक आणि दशवैकालिक टीकेतील चाणक्यविषयक कथांश - 1) आवश्यकटीका पृ.३४२ : मनुष्यत्वाच्या दुर्लभत्वासाठी दिलेल्या दहा दृष्टांतात चाणक्याने अर्थप्राप्तीसाठी तयार केलेल्या यंत्रपाशकाची कथा. आवश्यकटीका पृ.४०५: चाणक्याने साधूंच्या धर्मपरीक्षेसाठी चंद्रगुप्ताशी केलेल्या विचारविमर्शाची संक्षिप्तकथा. आवश्यकटीका पृ.८१८: चाणक्याने केलेल्या परपाषंडांच्या प्रशंसेची कथा. दशवैकालिकटीका पृ.४३५ : पाटलिपुत्रातील प्रमुख व्यापाऱ्यांकडून, त्यांची संपत्ती वदवून घेऊन, चाणक्याने राजाचा कोष कसा भरला त्याची कथा. (ब) उपदेशपद ग्रंथातील द्वारगाथा - उपदेशपदातील 7; 50; 139; 196 या चार द्वारगाथांमध्ये अनुक्रमे दुर्लभ मनुष्यत्व, पारिणामिकी बुद्धी, चाणक्याचे वनगमन आणि चाणक्य-चंद्रगुप्ताचे गुरुशिष्य नाते - यांविषयीच्या कथांचे सूचन एकेका गाथेत केलेले आहे. (क) हरिभद्राचे धूर्ताख्यान हे खंडकाव्य, व्यंग-उपहासप्रधान काव्याचा एक उत्कृष्ट नमुना म्हणून, प्राकृतच्या अभ्यासकांकडून नेहमीच वाखाणला जातो. या काव्यात पाच धूर्त राजांची कथा आली आहे. धूर्तीचा मुकुटमणी म्हणून समजली जाणारी खंडपाना नावाची एक धूर्त स्त्री देखील त्यात रंगविली आहे. धूर्ताख्यान 5.1 (पृ.२४) वर म्हटले आहे की, “खंडपाना ही बुद्धीने सर्वांच्या वरचढ असून अतिशय धूर्त होती. ती जणू काही अर्थशास्त्राची निर्मातीच होती.” 152
