Vastunighantu

SR No.: 008458
Original Sutra Author: N/A
Author: Prabhashankar Oghadbhai Sompura
Publisher: Prabhashankar Oghadbhai Sompura Palitana
Total Pages: 302
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati, Art, & Culture
File Size: 7 MB

Page 180

વાસ્તુનિઘ, જ્યારે ગુજરાત-રાજસ્થાનના મંદિરોના મંડપને દશમી સદી પછી વચ્ચે સ્તંભે હતા નથી પરંતુ મંડપ પર અંદરથી વૃત્ત ગેળ ઘુમટ થાય છે. અહીં મંડપને એક કે બે મંડાવરમાં જઘા હોય છે.
મંડપ પર ફાસના-છાજલી હોય છે. પરશુરામ મંદિરને મંડ૫ (નળાંગ) ઊંડે છે તે ગુસકાળને સાતમી સદીને જુનામાં જુને છે તે નળાંગ મંડપની છત ચારે તરફ ઢાળવાળી-છાપરા જેવી સીધી સાદી છે તેનું શિખર એકાંડીક છે.
ભુવનેશ્વરમાં ગૌરી મંદિરનું શિખર ભિન્ન પ્રકારનું ઘણું સુંદર છે તે નાગરાદિ શૈલનું નથી.
વૈતાલમંદિર–વલલી જાતિનું છે. તેને મંડપ પણ નળગ ઊંડે છે તેની છત પણ ઢાળવાળી ઉપર છાપ જેવું છે. - ભુવનેશ્વરના મંદિરમાં પરશુરામેશ્વર, મુક્તધર, બ્રધેશ્વર, લીંગરાજ પાર્વતી મંદિર, મેઘેશ્વર, અનંત વાસુદેવ આ બધા મંદિરે રેખાવાળા એકાંતિક છે. રાજ રાણીનું મંદિર સમદલ ઉપગ વાળું શિખર ઓગણત્રીસ અંડકનું સુંદર છે. ગૌરી મંદિર વિશિષ્ઠ પ્રકારનું છે. અહીંના બધા મંદિરના દ્વાર ઉપર નવગ્રહ પંક્તિ બદ્ધ કતરેલા છે. સૌરાષ્ટ્રમાં પણ અગીયારમી સદીના (જુનામાં) મંદિરના દ્વારપર નવગ્રહને પટ જવામાં આવે છે.
રેખા મંદિર એકડિક સીધી ર્વવાળા હોય છે. પંરતુ ઉપર બાંધણુ-કંધ આગળ એકદમ વળાંક લે છે. શુકનારનું પ્રમાણ એકસૂત્રી જણાતું હોય છે શુકનાશને શહાપાગ કહે છે. શિખરની ત્રણ બાજુ ભદ્ર સિંહ બેસાડે છે. તેને હા સિંહ કહે છે. શિખર પર આમલસારાના ગળાથે બાંધણુ પર ઉભડક પગે બેઠેલા રૂપ થાય છે. તેને બેકી રવ કહે છે.
પગથિયા આગળ નીકળતા અર્ધચંદ્રને નંદીવર્ત કહે છે.
ઉડિયા શિલ્પના ગ્રન્થમાં ત્યાંના શિલ્પીએ મહારાણુ નામે ઓળખાય છે. તેમની પાસે હરત લીખીત ગ્રન્થ હોય છે. મહારાણુ ને સ્થાને પિતાને મહાપાત્ર નામે ઓળખાવે છે. તેઓના ગ્રન્થ ઘણું અશુદ્ધ છે. ગ્રન્થ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ઉડિયા મિશ્રમાં લખેલા જોવા મળે છે. પ્રાચીન સંસ્કૃત ગ્રંન્થ શિપ પ્રકાશ નવમી દશમી સદીને છે. મધ્યકાળના તેઓના ગ્રન્થ ઉડિયા પ્રાકૃત ભાષામાં લખેલા વધુ જોવા જેવા મળે છે. આથી પ્રાસાદ શિલ્પના ઘણા શબ્દ ત્યાંના શિલ્પીઓની પ્રાકૃત ભાષાને આપણને મળે છે તે શબ્દો અહીં આપેલા છે. કેટલાંક અપભ્રંશ શબ્દો પણ છે.
પ્રાસાદના ઉપગના નૌકાળાને પાગ કહે છે શિલીંગ છતને મુંડ કહે છે. બહાર નીકળતું–નીકાળાને મેલાન કહે છે. પીલર પરના કમળ ઘાટ સરાને પાલકા કહે છે. પીસ્તા એ પીઠનો અપભ્રંશ છે.