Page Text
________________
૧૫૮
વાસ્તુનિર્વાદ (૧૧) વિમાન પુષ્પક –વિમાન નાગર શૈલીના પ્રાસાદમાં જ્યારે ઊરુશંગ ઉપર પુષ્પક કરવામાં આવે છે ત્યારે તે વિમાન પુષ્પક શૈલીના પ્રાસાદ ગણવામાં આવે છે.
(૧૨) વલભી-લંબચોરસ તલદર્શનવાળા ઘંટા તથા ભૂમિકાઓથી રહિત તથા ગજ પૃષ્ઠાકાર શિખરવાળા પ્રાસાદે વલભીશૈલીના પ્રાસાદ ગણાય છે. આવા પ્રાસાદે લતિન અને નાગર શૈલીથી પણ પ્રાચીન કાળના છે. સૌરાષ્ટ્રમાં ઉત્તર ગુપ્તકાલના પ્રભાસ નજીક આવેલા કદવારમાં છે. અને પોરબંદર તથા દ્વારિકાની વચ્ચે હર્ષદમાતાના સ્થાનમાં બહુ સામાન્ય રૂપમાં વલભી પ્રાસાદ છે.
(૧૨) વલભી પ્રાસાદ-અપરાજિતકારે તેને વિમાન નાગર છંદના કુળને માન્ય છે. એના આકારથી ચાર ભેદ માન્યા છે. જેમકે (૧) લંબચોરસ હોય તે પુષ્પક (૨) ચોરસ હિય તે અંકીર્ણ (૩) ગોળ હોય તે રનની અને (૪) લંબગોળ હેય તે મહાચિંધ કહેવાય છે.
દક્ષિણમાં મહાબલિપુરમાં તેમજ હિમાચલ પ્રદેશ – અને કલિંગ વગેરે પ્રદેશમાં કવચિત્ કવચિત વલભી જાતિના પ્રાસાદે જોવામાં આવે છે. ભુવનેશ્વરમાં વૈતાલનું અલંકૃત મંદિર વલભી જાતિનું છે.
લંબચોરસ તલવાળા, હસ્તાંગુલ ઉપગવાળા અથવા ઉપાંગો વિનાના વલભી પ્રાસાદની ઉપર નાગર અથવા ભૂમિજ શૈલી જેવાં શિખરે થતાં નથી, અત્યાર સુધીમાં જોવામાં આવેલા વલભી શૈલીના પ્રાસાના અભ્યાસથી માલૂમ પડે છે કે આ પ્રાસાદમાં આછા ઘાટવાળા પીઠ અને મંડેવર સાદા કરવામાં આવે છે. મંડોવરના શિરેભાગમાં સ્કંધ વેદી (ગળ વળી જેવ) કરીને તેની ઉપર લાંબું અર્ધગોળાકાર હાથીના પીઠ જેવું શિખર કરવામાં આવે છે. એની સાંકડી દેખાતી બાજુ (ચંદ્રકલા) ઉપર સિંહ બેસાડવામાં આવે છે. વલભી (શિખર માટેની ભીંત) ઉપર કલશ યુક્ત એક અથવા ત્રણ અમલસારિકા રાખવામાં આવે છે. આ એક પ્રકાર છે. બીજા પ્રકારમાં લંબચોરસ ગર્ભગૃહ ઉપર ચારે તરફ વલિકાકાર અર્ધગોળાકાર કરી મધ્યમાં વલભી સંકુચિત લંબચોરસવાળી કરી અને તેની સાંકડી બને બાજુએ વાળા ભાગ આગળ ચન્દ્રશાલ (ઉદ્દગમ-દેઢિયા) કરીને ઉપર કળશ ચઢાવવામાં આવે છે. ત્રીજો પ્રકાર એ છે કે લંબસમરસ અથવા સમચોરસ ગર્ભગૃહ કરી ઉપરોક્ત બન્ને પ્રકારની જેમ ગળાકાર પટ્ટીન કપોત કંઠીના બહાર નીકળતા ભાગ ઉપર ઘાટના થર કરીને તે ઉપર વલિકાકાર ઘાટ કરીને એવા ઉત્તરોત્તર ત્રણ કે પાંચ સંકેચ પામતાં થર ચડાવી ઉપર આમલક અને કળશ ચડાવવામાં આવે છે. પ્રત્યેક વલિકાનાં થરમાં પહેલામાં પાંચ, બીજામાં ત્રણ આ રીતે ચૈત્યકૂટ કરવામાં આવે છે.
સામાન્ય રીતે વલભી પ્રાસાદમાં ગર્ભગૃહની આગળ ભાગમાં મંડપ ભાગ્યે જ કરેલા હોય છે. ભુવનેશ્વરમાં વેતાલ દેવળને લંબચોરસ મંડપ છે.
| SR No. | 008458 |
| Book Title | Vastunighantu |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Prabhashankar Oghadbhai Sompura |
| Publisher | Prabhashankar Oghadbhai Sompura Palitana |
| Publication Year | |
| Total Pages | 302 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati, Art, & Culture |
| File Size | 7 MB |