Page Text
________________
દેવપ્રાસાદ
૧૫૫
*
પૌઠરચનામાં પ્રથમ કામદપીઠ અને પછી ગજા પીઠ થવા લાગ્યાં. પ્રાસાદની બાહ્ય દિવાલને છેડે ઘાટ મંડોવર યુકત થતે. પછી તેમાં અનેક પ્રકારનાં દેવ-દેવી એનાં
સ્વરૂપે જ અલંકૃત મડેવર થવા લાગ્યા લતિન પ્રાસાદમાં છેલ્લું થતું ન હતું તે નાગર શૈલીમાં થવા લાગ્યું. દશમી સદીના પ્રાસામાં ચેરસ મંડપમાં વચ્ચે ચાર સ્તંભ મૂકી નવપદ પાડી છત ઢાંકવાની પ્રથા હતી. તે પછીના કાળમાં મંડપના મધ્યના ચાર પતંભેની પ્રથા કાઢી નાખી ચેરસ મંડપ ઉપર પાટ (ભારવટ)થી અછાસ કરી ગોળ આકૃતિના વિતાન (ઘુંમટ) થવા લાગ્યા.
ભૂમિજ શેલી (૪) ભૂમિજ–આ શૈલિ માળવા, મહારાષ્ટ્ર તથા ઉત્તર કર્ણાટક પ્રદેશમાં પ્રચલિત છે. મંદિરની પીઠ ઉપર દેવરૂપે વાળ મંડેવર કરી તે છજા રહિત વરંડિકાથી શિખરને પ્રારંભ થાય છે. તેનું તલદર્શન હસ્તાંગુલ હોય છે તેનાં ઉપગ નીચેથી ઉપર આમલક સુધી વક્રરેખાઓ લંબાવી કરેલા હોય છે. શિખરનાં ઉપગેને વાલંજર કહે છે. શિખરના ભદ્રને લતા-માળા કહે છે. શિખરમાં ભૂમિકા (માળ) કરવામાં આવે છે. તેમાં સ્તંભ કુંભી જેવા ઉપર પ્રહાર કરીને તે ઉપર શંગ ઉત્તરોત્તર સાત કે નવ થશે (ભૂમિક) શિખરના સકંધ સુધી ચઢાવે છે. સુંદર આકૃતિવાળા શુકનાસને સુરસેન કહે છે.
ચતુરક્સ તલદર્શન ઉપર વર્તુલાકાર શિખર લતિન જેવું હોય છે. તેની આકૃતિ તેનાથી પૃથફ હોય છે.
ફાસનાકાર શૈલી (૫) ફાસના :- આ શૈલના પ્રાસાદમાં પીઠ–મંડ વર ઉપર છજુ મૂકી ઉપર છાજલીના થર ઉપર થર ક્રમશ : ચઢે છે. તે ઉપર ઘંટા ( આમલસારો) અને કલશ મૂકાય છે. ભદ્ર ઉપર મેટો ઉદ્ગમ (દેઢીયે) કેટલાંક સ્થળે રેખા ઉપર શૃંગ જેમ માની કર્ણરેખા કરવામાં આવે છે. અપરાજિતકારે ફાસના શૈલિવાળા પ્રાસાદને નપુંસક છંદને પ્રાસાદ કહ્યો છે. તેનાં તલદર્શન હસ્તાંગુલ ઉપાંગવાળું હોય છે. સામાન્ય પ્રાસાદમાં ગર્ભગૃહ ઉયર ફાસના થાય છે, ગર્ભગૃહ ઉપરથી મંડપ ઉપર ફાસના કરવાની પદ્ધતિ પાછલા કાળમાં પ્રવિડ થઈ છે. પશ્ચિમ ભારત ઓરિસા (ખજુરાહે) રાજસ્થાન તેમજ ભારતના બીજા પ્રદેશમાં પણ ફાસના શૈલિના પ્રાસાદ જોવામાં આવે છે. જયપૃચ્છા વૃક્ષાર્ણવ, પ્રમાણે મંજરી, અપરાજિત લક્ષણસમુચ્ચય આ ગ્રંથમાં ફાસનાના ઉલ્લેખ છે. શિલ્પીઓ તેને ત્રિસટા કહે છે. તેનું અપભ્રંશ તરસરીયું થવાથી મેટા ભાગના શિલ્પીએ તે શબ્દ વાપરે છે.
- કલિંગ-એરિસા પ્રદેશમાં ફાસનાની પાંચ સાત થરની છાજલીના સમુહને કેટલ કહે છે તે ઉપરના સાદા એક થરને કાંતિ કહે છે. ફરી થતા પાંચ-સાત થરોના સમૂહને
| SR No. | 008458 |
| Book Title | Vastunighantu |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Prabhashankar Oghadbhai Sompura |
| Publisher | Prabhashankar Oghadbhai Sompura Palitana |
| Publication Year | |
| Total Pages | 302 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati, Art, & Culture |
| File Size | 7 MB |