________________
દેવપ્રસાદ
૧૫
બીજા કેટલાંક ઉપાંગે ચતુરિકા (ચેકી–ચાર સ્તંભેવાળા સ્થાપત્યને ચતુષ્કિકા (ક) કહે છે.
કપિલી (પ્રાસાપુત્ર) –કૌલીની ભીંત ઉપરના (બે તરફના) ખૂણાઓને કપિલી અથવા પ્રાસાદપુત્ર કહે છે.
મંજરી -ઉત્તરભારતમાં પ્રાસાદપુત્રને કેકિલા કે મંજરી કહે છે. છાજલી (કમળપત્ર) –સરપટ્ટિકા-માથાની પટ્ટ–ગ્રાહપટ્ટીન છાજલી કહે છે.
પ્રાસાદનાં ઉપાંગા (ફાલના) -પ્રાસાદને ઘણુંખરૂં ૧૯ જેટલાં ઉપગે હોય છે. પરંતુ બધાજ પ્રાસાદોને તેટલાં ઉપાંગ હોવાં જોઈએ એમ નથી. કારણ કે બધાંજ ઉપાશે હોય તેવું જોવામાં આવતું નથી.
નિગમ-પ્રાસાદનાં નિર્ગમનું સ્થાન પ્રથમ છે. શિલ્પવર્ગમાં તેને ચાર પ્રકારો જાણીતા છે. જેમકે :
(૧) સમદલ-પ્રાસાદનાં ઉપગે જેટલા ભાગનાં કહ્યાં હોય તેટલાક ભાગને નિર્ગમ (નીકાળે) રાખવામાં આવે તો તેને સમદલ કહે છે (સમદલ-સરખા ભાગ-વિભાગ)
(૨) ભાગ -પ્રાસાદ જેટલી વિભકિતને કહ્યો હોય તેના એક ભાગ જેટલે જે નિગમ હોય તેને ભાગ કહે છે (ભાગ એટલે એક ભાગ)
(૩) હસ્તાંગુલ-જેટલા ગજ કે હસ્તન પ્રાસાદ હોય તેના જેટલા આગળનો નિર્ગમ હેય તેને હસ્તાંગુલ કહે છે.
(૪) આવ-આગળ બે આંગળ જેટલા બહુ ઓછા (વ્યાસવાળા) નિર્ગમને આ કહે છે. આર્વી રાખવાનો પ્રસંગ સંવરણ કે ત્રિસર (તરસીયા) જવામાં કરવામાં આવે છે.
ઉપરના ત્રણ પ્રકાર સમદલ, ભાગવા, હસ્તાંગુલ આ પ્રકારના ઉપાંગો નીકાળા (નિર્ગમ) શિખરમાં થઈ શકે.
નાસિકા–પ્રાસાદનું પ્રમાણ બહારની ભીંતના ખૂણાથી ગણવામાં આવે છે. જેટલા હસ્ત કે ગજને પ્રાસાદ હોય તેટલા માપથી કુર્મશિલા, ભિટ્ટ, પીઠ, પ્રાસાદેદિય, કારમાન, સ્તંભમાન, પ્રતિમા (ઉભી કે બેઠી)નું પ્રમાણ, વજદંડમાન આદિ પ્રમાણસર કરવામાં આવે છે. પ્રાસાદની બહારના બે ખૂણાઓની રેખાઓ પ્રાસાદ અને નાસિકાના પ્રમાણથી રાખવામાં આવે છે.
વિભકિત-તલ-છંદ-પ્રાસાદના ભાગ–સંખ્યા, પ્રાસાદના અંગ, અમુક ભાગને કર્ણ, આટલા ભાગને પ્રતિરથ, આટલા ભાગની નંદી, આટલા ભાગનું અદ્ર આ બધા વિભાગે કરવાની પદ્ધતિને વિભક્તિ, તલ કે છંદ કહે છે.
- પ્રાસાદેનાં ઉપર કહ્યાં તે સિવાયનાં બીજા ઉપાંગોનાં નામ અને તેમની સમજણ નીચે પ્રમાણે છે.
