________________
૪૨
શણિનો બોધ અને નિત્યનો અનુભવ
પરમ પરિણામિકભાવ એટલે શું?
જીવના વિશેષભાવને જીવના અસાધારણભાવ કહે છે. તેના ૫ ભેદ તથા ૩ પ્રભેદ છે. તેના મુખ્ય ૫ ભેદ પૈકી પરિણામિકભાવ અંતિમ ક્રમે છે. પારિણામિકભાવ કર્મોપાધિ નિરપેક્ષભાવ હોવાથી જીવમાં નિત્ય ટકી રહે છે. પ્રથમ ચાર ઓપશમિક, ક્ષાયિક, ક્ષાયોપથમિક તથા ઔદયિક ભાવ અનુક્રમે કર્મના ઉપશમ, ક્ષય, ક્ષયોપશમ તથા ઉદયની અપેક્ષા રાખે છે તેથી તે પર્યાય છે, પર સાપેક્ષ છે. પારિણામિક ભાવમાં કર્મની કે પરની કોઈ અપેક્ષા હોતી નથી તેથી તે દ્રવ્યનો સ્વભાવ, પરનિરપેક્ષ છે.
પારિણામિક ભાવ સર્વ જીવોમાં ત્રિકાળ ટકીને રહેતો હોવા છતાં તેના ત્રણ ભેદ છે. ૧. જીવત્વ ૨. ભવ્યત્વ ૩. અભવ્યત્વ. જે જીવ ભવ્ય હોય, તે ક્યારેય પણ અભવ્ય ન થઈ શકે તથા જે જીવ અભવ્ય હોય, તે ક્યારેય પણ ભવ્ય ન થઈ શકે. ભવ્ય જીવ અનાદિ-અનંત ભવ્ય હોય છે તથા અભવ્ય જીવ અનાદિ-અનંત અભવ્ય હોય છે. તેથી ભવ્યત્વ તથા અભવ્યત્વને જીવનો પારિણામિક ભાવ કહે છે.
ભવ્યત્વ નામનો પારિણામિક ભાવ ભવ્ય જીવોમાં જ હોય છે, અભવ્ય જીવોમાં નહીં તથા અભવ્ય નામનો પારિણામિક ભાવ અભવ્ય જીવોમાં જ હોય છે, ભવ્ય જીવોમાં નહીં. પરંતુ જીવત્વનામનો પરિણામિકભાવ ભવ્ય તથા અભવ્ય બંને પ્રકારના જીવોમાં હોય છે તેથી જીવત્વ નામના પારિણામિક ભાવને જીવનો પરમ પરિણામિક ભાવ કહે છે. હું આહાર-પાણીથી જીવતો નથી કે આયુકર્મના ઉદયથી પણ જીવતો નથી. આહાર-પાણી બહિરંગ નિમિત્ત છે તથા આયુકર્મનો ઉદય અંતરંગ નિમિત્ત છે. મારું જીવન ઉપાદાન શક્તિના કારણે છે. જીવત શક્તિથી મારું જીવન છે.
