________________
प्रमेयद्योतिका टीका प्र.३ उ.३सू.३० सभेदपृथिव्याः स्थित्यादिनिरूपणम् ४६३ भवनं सा काय स्थितिः । तत्र जीव इति 'प्राणधारणे जीवति-प्राणान् धारयति इति जीवः, प्राणाश्च द्विविधाः द्रव्यप्राणाः भावप्राणाश्च, तत्र द्रव्यप्राणा इन्द्रिय प्रभृतयः, तदुक्तम्-'पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं च, उच्छवास-नि श्वासमथान्य दायुः । प्राणाः दशैते भगवद्भिरुक्तास्तेषां वियोजीकरणं तु हिंसा ।। इति । भावप्राणास्तु ज्ञानादयः तैः करणभूतैस्तान् आश्रित्य तदपेक्षया मुक्तोऽपि मुक्ति स्थितोऽपि जीवः जीवति, जीव : जीव ति, व्यपदिश्यते, तस्य द्रव्यप्राणा भावेऽपि जो प्राणों को धारण करता है वह जीव है प्राण द्रव्य प्राण और भाव प्राण के भेद से दो प्रकार के कहे गये हैं पांच इन्द्रिय मन वचन काय ये तीन बल, आयु और श्वासोच्छवास ये दस द्रव्य प्राण है एवं ज्ञान दर्शन सुख और वीर्य ये चार भाव प्राण हैं कहा भी है
'पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलंच उच्छवास निःश्वासमथान्यदायुः, प्राणा दौते भगवद्भिक्तास्तेषां वियोजी करणंतु हिंसा ॥१॥ 'ज्ञानादयस्तु भाव प्राणा मुक्तोऽपि जीवति सहि' इति ।
पांच इन्द्रियां श्रोत्रेन्द्रियादि, तथा मनोबल, वचनबल और कायबल ये तीन बल, तथा श्वासोच्छ्वास और आयु, ये दस प्राण कहे गये हैं। यहां पर सामान्य से प्राणों का ग्रहण हुआ है अतः द्रव्य प्राण और भाव प्राण इन दोनों का ही ग्रहण आजाता है इस तरह से जब यह विचार किया जाता है कि 'जीव जीवन रूप अवस्था में कब तक रहता है तो यही प्रभु श्री की और से उत्तर मिलता है कि हे गौतम! जीव जीवन रूप अवस्था में सर्वकाल रहता है ऐसा एक भी દવ્ય પ્રાણ અને ભાવ પ્રાણના ભેદથી પ્રાણ બે પ્રકારના કહેલ છે. પાંચઈ દ્રિય, મન, વચન અને કાય આ ત્રણ બળ આયુ અને શ્વાસોચ્છવાસ આ દસ દ્રવ્ય પ્રાણ છે. અને જ્ઞાનાદિ ભાવ પ્રાણ છે. કહ્યું પણ છે કે
'पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविध बलंच उच्छवास निःश्वास मथान्यदायुः प्राणा दशैते भगवद्भिरूक्ता स्तेषां वियोजी करणतु हिंसा ।। ज्ञानादयस्तु भावप्राणा मुक्तोऽपि जीवति सतैर्हि इति પાંચ ઈદ્રિયે શ્રોત્રેન્દ્રિય વિગેરે, તથા મનેબલ, વચનબેલ અને કાયબલ આ ત્રણ બલ તથા શ્વાસોચ્છવાસ અને આયુ આ દસ પ્રાણ કહ્યા છે. અહિયાં સામાન્ય પણાથી પ્રાણ ગ્રહણ કરાયા છે. તેથી દ્રવ્યપ્રાણ અને ભાવપ્રાણ આ બને પણ ગ્રહણ થઈ જાય છે. આ રીતે જ્યારે એ વિચાર કરવામાં આવે કે “જીવ જીવન રૂપ અવસ્થામાં કયાં સુધી રહે છે? તે તેને ઉત્તર પ્રભુશ્રી તરફથી એજ મળે છે કે હે ગૌતમ! જીવ, જીવનરૂપ અવસ્થામાં સદા
જીવાભિગમસૂત્ર
