________________
શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામીજી, 446
વ્યવહારથી બંધાયેલ, કર્મના ફળ વ્યવહારનયે જાણવા. બાકી નિશ્ચયનયથી તો આત્મા એકરૂપ, એકવિધ માત્ર આનંદ સ્વરૂપ જ છે. એ દ્વિવિધ કે અનેકરૂપ દુઃખરૂપ-સુખરૂપ નથી.
જિનોમાં ચંદ્ર સમાન જિનચંદ્ર એવા જિનેશ્વર તીર્થકર ભગવંત કે જે શુદ્ધ ચેતનસ્વરૂપ બન્યા છે તે આપણને કહે છે કે સુખ હોય કે દુઃખ અથવા આનંદ હોય એવી કોઈ પણ અવસ્થામાં ચેતન, ચેતન જ રહે છે અને ચેતન, ચેતન મટી ક્યારેય જડ થતો નથી અને એના ચૈતન્ય પરિણામ ચેતનાને અર્થાત્ દર્શનચેતના અને જ્ઞાનચેતનાને ચૂકતો નથી એટલે કે ચેતન એની ચેતનાથી છૂટો પડતો નથી. - લક્ષ્યાર્થ-વિવેચનઃ ગાથા ત્રણમાં જણાવ્યા મુજબ નિશ્ચયનયથી આત્મા કર્તા નથી, તો પછી આ જે દુઃખ સુખ અનુભવાય છે તે શું છે? એ પ્રશ્નનું સમાધાન આપતા યોગીવર્ય કવિરાજ ગાથા ચારમાં જણાવે છે.
“દુઃખ-સુખરૂપ કરમ ફળ જાણો, નિશ્ચય એક આનંદો રે.” - કર્તાભાવે કર્તા દ્વારા કરાયેલ શુભાશુભ કરણીથી બંધાયેલ કર્મનું ફળ સુખ-દુઃખ છે. જ્યાં કર્તાપણું નથી, ત્યાં કર્તાભાવ આરોપિત કરવાનો અપરાધ કર્યો છે, તેનું ફળ છે. દુઃખ સુખ એ તો કલ્પના છે. પોતાનો જ આરોપિત ભાવ છે. એકને માટે જે દુઃખ હોય છે, તે બીજાને માટે સુખ પણ હોઈ શકે છે અને તે જ પ્રમાણે એકનું સુખ, બીજાને માટે દુઃખ થઈ શકે છે. વળી જે આ સમયે સુખ છે, તે કાળાંતરે બીજા સમયે દુઃખ બની જઈ શકે અને તેથી વિપરીત પણ ઘટી શકે છે. દુઃખ-સુખ એ વ્યવહાર છે અને તે વ્યવહાર સત્ય છે, જે સાપેક્ષ સત્ય છે. સુખ-દુઃખ પ્રતિપક્ષી છે. સુખને દુઃખમાં પલટાતાં કે દુઃખને સુખમાં પલટાતાં વાર લાગતી નથી. એ કર્મ-સાપેક્ષ કર્યજનિત અવસ્થા છે.
એકલો વ્યવહાર એ સંસાર, નિશ્ચયપૂર્વકનો વ્યવહાર એ મોક્ષમાર્ગ અને
એકલો નિશ્ચય તે સિદ્ધાવસ્થા અર્થાત્ મોક્ષ.
