________________
સાધર્માં નિરૂપણ
શ્રયત્ન સંબંધેન દડરૂપાભાવ સ્તત્ર ઘટાભાવ' આ રીતે જ દંડના રૂપના અન્વય-વ્યતિરેક છે. જે સ્વાશ્રયાશ્રયત્વ ઘટક સ્વાશ્રય દંડના કારણે છે. પર'તુ દંડની જેમ સ્વતંત્રપણે નથી, તેથી દડનુ રૂપ ઘટની પ્રત્યે અન્યથા સિદ્ધ છે. બીજાની પ્રત્યે પૂવૃત્તિત્વનાં જાણ્યા પછી જ જે કાની પ્રત્યે જેની પૂવૃત્તિતા જણાય છે તે કાર્યની પ્રત્યે તે અન્યથા સિદ્ધ છે. દા. ત. ઘટાત્મક કાર્યની પ્રત્યે આકાશમાં કારણુતા માનવી હાય તા તે આકાશવેન માનવી જોઈએ. અને આકાશવ શબ્દ સમવાયિકારણત્વ સ્વરૂપ છે. તેથી શબ્દાત્મક અન્ય કાર્ડની પ્રત્યે આકાશની પૂર્વવૃત્તિતાના જાણ્યા પછી જ ઘટાદિ કાય ની પ્રત્યે આકાશની પૂવૃત્તિતા જણાય છે. માટે ‘આકાશ’ ઘટાદિની પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ છે. યદ્યપિ ઉપર જણાવ્યા મુજખ શબ્દસમવાયિકારણત્વ સ્વરૂપ આકાશત્વને માનીએ તેા આકાશમાં અન્યથા સિદ્ધત્વ યાગ્ય છે. પરંતુ આકાશવને શખ્વાશ્રયત્વ સ્વરૂપ માનવાથી આકાશની પૂવૃત્તિતાના જ્ઞાન માટે અન્યની પ્રત્યે પૂવૃત્તિતાના જ્ઞાનની આવશ્યકતા નથી. તેથી આકાશમાં અન્યથાસિદ્ધત્વ ાગ્ય નથી; પણ આ રીતે તૃતીય અન્યથા સિદ્ધત્વ આકાશમાં ન હોય તે પણ પાંચમી અન્યથાસિદ્ધિ તા છે જ. અર્થાદૃ તૃતીય અન્યથા સિદ્ધ ત્વનું નિરૂપણ આકાશત્વને શબ્દસમવાચિકારણત્વ સ્વરૂપ માનીને જ કરવામાં આવ્યુ છે. યપિ આકાશત્વને શબ્દસમવાયિકારણત્વસ્વરૂપ માનીએ તા શબ્દ નિરૂપિત આકાશમાં રહેલી સમવાયિકારણતાના અવચ્છેદક આકાશત્રુ નહી' થઇ શકે કારણ કે સ્વના સ્વ અવચ્છેદક થતા નથી. તેથી આકાશમાં રહેલી તે કારણતાના અવચ્છેદક ધમ જ અપ્રસિદ્ધ થશે. પરંતુ આકાશનિષ્ઠ તાદૃશકારતાના અવચ્છેદક કવત્ત્વ ખવત્ત્વાદિ સ્વરૂપ ધર્મને માની શકાય છે. અથવા કવત્ત્વને કારણતાવચ્છેદક માનીએ તા ખવત્ત્વને કેમ નહીં ? આ રીતે વિનિગમનના અભાવે અનન્ત વર્ણમાં કારણુતાવચ્છેદ'ત્વ માનવામાં ગૌરવ થતા હાવાથી આકાશમાં રહેલા વિશેષ પદાર્થ જ આકાશનિષ્ઠ સમવાયિકારતાના અવચ્છેદક છે. જે કાચના જનકની
