________________
૩૮
minn
કારિકાવલી–મુક્તાવલી-વિવરણ સોગાદિ સ્વરૂપ ન હોવાથી તેને સમવાય કહેવાય છે. અયુતસિદ્ધપદાર્થોને અન્યદર્શનકાર સ્વરૂપ સંબંધ માને છે તે જ સ્વરૂપ સંબંધની ઉક્ત અનુમાનથી સિદ્ધિ થવાથી પરદર્શનકારાને સિદ્ધસાધન દે અને સમવાયને સિદ્ધ કરવામાં પ્રવૃત્ત નૈયાયિકને અર્થાન્તર દોષને પ્રસંગ આવે છે, એમ નહીં કહેવું. કારણ કે અયુતસિદ્ધોને રવરૂપ સંબંધ માનીએ તે અનંત પદાર્થોમાં અર્થાત સ્વરૂપસંબંધના અનુયોગી અને પ્રતિવેગી સ્વરૂપ અનંત પદાર્થોમાં સંબંધત્વની કલ્પનામાં ગૌરવ થાય છે. એની અપેક્ષાએ અયુતસિદ્ધ પદાર્થોને એક અતિરિક્ત સમવાય સંબંધ માનવામાં લાઘવ છે. આથી સ્પષ્ટ છે કે ઉક્ત અનુમાનથી સ્વરૂપ સંબંધની સિદ્ધિમાં ગૌરવજ્ઞાન પ્રતિબંધક હોવાથી લાઘવજ્ઞાનાત્મક સહકારિ કારણના કારણે સમવાય સંબંધની જ સિદ્ધિ થાય છે. જેથી પરપક્ષે ન તે સિદ્ધસાધન દોષ આવે છે અને ન તે સ્વમતે અર્થાન્તર દોષ આવે છે. યદ્યપિ આ રીતે એક જ સમવાય સંબંધને માનવાથી વાયુમાં પણ રૂપવત્તાબુદ્ધિની આપત્તિ આવશે કારણ કે જેવી રીતે ઘટાદિમાં રૂપ પ્રતિયોગિક સમવાય હોવાથી ઘટાદિમાં રૂપવત્તાની પ્રતીતિ થાય છે, તેવી જ રીતે વાયુમાં રહેલો સ્પર્શ પ્રતિયોગિક સમવાય રૂપ પ્રતિયોગિક સમવાય સંબંધથી ભિન્ન ન હોવાથી તે સંબંધના. સત્ત્વના કારણે વાયુમાં તત્સંબંધી રૂપવત્તાની બુદ્ધિને પ્રસંગ આવશે, પરંતુ વાયુમાં સ્પર્શ પ્રતિગિક સમવાયથી અનતિરિક્ત રૂપપ્રતિગિક સમવાય હોવા છતાં તત્સંબંધીભૂત રૂપનું અસ્તિત્વ ન હોવાથી વાયુમાં રૂપવત્ત્વની પ્રતીતિને પ્રસંગ નહી આવે. માત્ર તત્વતિયેગિક સંબંધનું જ સત્વ તદૃવત્તાબુદ્ધિનું નિયામક નથી. તેમાં તનું સરવ પણ પ્રાજક છે. એ સ્પષ્ટપણે સમજી શકાય છે,
જૈવમાવા..ઈત્યાદિ-આશય એ છે કે “અયુતસિદ્ધપદાર્થોના સંબંધ રૂપે સ્વરૂપની કલ્પના કરવામાં અનંત પદાર્થોમાં સંબંધત્વની કલ્પના કરવી પડતી હેવાથી જેમ ગૌરવ થાય છે. તેમ અભાવ અને તેના અધિકરણનો સંબંધ તરીકે પણ સ્વરૂપની
