________________
૧૦૮
જૈન દષ્ટિએ કમ હોય છે, વણા એ પૌગલિક છે, એના આકાર મનમાં બંધાય છે. જે ઘેડે આંખે દેખીએ તે ઘોડે મન વિચારની વણા દ્વારા અંદર તૈયાર કરે છે, એ આકારને જાણ તે મન:પર્યવજ્ઞાનને વિષય છે.
દ્રવ્યથી મન:પર્યવજ્ઞાની અનંત પ્રદેશવાળા અનંત પદાર્થોને જાણે. મન:પર્યવજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર અઢી દ્વીપ બતાવવામાં આવ્યું છે,. ઉપર તિશ્ચક સુધી અને નીચે રત્નપ્રભા સુધી એનું ક્ષેત્ર લંબાય. કાળથી મન:પર્યવજ્ઞાની ભૂતમાં થયેલા, ભવિષ્યમાં થવાના તથા વર્તમાન મને ગત ભાવને જાણે. ભાવથી મન:પર્યવજ્ઞાની મને ગત અસંખ્ય પર્યાને જાણે.
જુમતિના જ્ઞાનમાં સામાન્ય સ્પષ્ટતા હોય. વિપુલમતિના જ્ઞાનમાં વિશેષ ચેખવટ હેય. પર્યાની ગણના પણ વિપુલમતિમાં વધારે હેય. ક્ષેત્રમાં જુમતિ કરતાં વિપુલમતિનું ક્ષેત્ર અઢી આંગળ વધારે હોય. | મન પર્યવજ્ઞાની વર્તમાન મને ગત ભાવ જાણે એટલું જ નહિ પણ એ ભૂત-ભવિષ્યના મને ગત પદાર્થો જાણે, એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે. પિતે અથવા અમુક પ્રાણીએ વર્ષો પહેલા ચિંતવન કરેલ હોય તે મને વણાના વિચારને – આકારેને મન:પર્યવજ્ઞાની જાણે, અને ભવિષ્યમાં થવાના વિચારોને પણ જાણે.
કેવળજ્ઞાન–સંપૂર્ણ દ્રવ્ય અને એના કુલ ગુણે તથા પર્યાયે ને કેવળજ્ઞાની એક સમયે જાણી લે છે. ભૂત, ભવિષ્ય કે વર્ત. માનનું કોઈ પણ પરિવર્તન એનાથી છૂપું રહેતું નથી. એ રૂપીઅરૂપી સર્વ દ્રવ્યોને સમકાળે જાણે. એમાં ભેદ નથી, પ્રકાર નથી, વિશેષતા – અપતા નથી, તરતમતા નથી, ઘટ્ટતા નથી કે કનિષ્ઠતા નથી. એક સંપૂર્ણ ભૂત-ભવિષ્ય-વર્તમાનના ત્રિકાળ વિષયેને, રૂપી. અરૂપી સર્વ દ્રવ્યોને, ગુણપર્યાને અને સર્વ પ્રકારના ભાવેને એ જ્ઞાન જાણે છે. અને એમાં જરા પણ ફેર પડતો નથી, ઉજવળતા
