________________
કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિ
૧૦૭
જ્ઞાની અવળુંસવળું જાણે, મુદ્દા વગરનું જાણે, એના જ્ઞાનમાં શૂન્ય પરિણામ હોય. દેવા અને નારકમાં મિથ્યાત્વીને આ પ્રકારનું વિભગજ્ઞાન હાય છે. આ અવધિજ્ઞાન છદ્મસ્થને પણ હોય અને તિર્યંચને પણ હાય.
મન:પર્યાયજ્ઞાન
અવધિજ્ઞાનમાં રૂપી દ્રવ્ય દેખાય, ઘડો દેખાય, પેન્સિલ દેખાય, એરપ્લેન દેખાય, પણ ઘડાના લાવનારના મનમાં શા વિચાર ચાલે છે કે એરોપ્લેન ચલાવનારે શી ગાઠવણા ધારી રહ્યો છે એની એને ખખર ન પડે. વસ્તુને જતી આવતી નાશ પામતી ઉત્પન્ન થતી એ જોઈ શકે, પણ વસ્તુને અંગે પ્રાણીના મનમાં ચાલતા વિચારો કે થતા ફેરફાર એ જાણી શકે નહિ. મન:પર્યવજ્ઞાન મનના વિચારેને જાણી શકે છે. આ મન:પર્યવજ્ઞાન સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓના મનના વિચારને જાણે – દેખે. વિચાર કે અધ્યવસાય રૂપી છે. એને દેખવાનું કાર્ય મનઃ પવજ્ઞાન કરે છે.
મનઃ૫ વજ્ઞાનમાં ‘અમુક માણસે મનમાં ઘેાડા ચિંતળ્યા, ઘડે વિચાર્યું, હાથી જાણ્યા' આમ સામાના વિચારને જાણે અને દેખે. એનાં ઋજુમતિ અને વિપુલમતિ એવા બે પ્રકાર પડે છે. ઋજુમતિ બીજાના મનના પર્યાયાને સામાન્ય સ્વરૂપે જાણે છે, જ્યારે વિપુલમતિ વધારે સ્પષ્ટતાથી વિચારાને જાણે છે. દાખલા તરીકે, કેાઈ પ્રાણીએ ઘેાડા ચિંતન્યેા હાય તે ઋજુમતિ ઘેાડો ચિતવ્યા એટલું જાણે જ્યારે વિપુલમતિ તે વ્હેલર છે કે આરખ જાતના છે, રંગે સફેદ છે કે લાલ છે એમ વિગતવાર જાણે. ઋજુમતિ માત્ર ઘડાને ચિંતવ્યો એટલું જાણે જ્યારે વિપુલમતિ જાણે કે ચિંતવેલ ઘડા ત્રાંબાના છે, રંગે લાલ છે, અમુક નગરમાં ઘડેલા છે, મણુ પાણી સમાય એટલી તાકાતવાળા છે, અમુકના ઘડેલે છે વગેરે. વિપુલમતિ વિગતા જાણે, વધારે સ્પષ્ટતાથી જાણે. મનના વિચાર આકાર લે છે, એ આકારને જાણે તે મન: પવજ્ઞાન. વિચારની વર્તણુ
