________________
૨૮
જૈન દૃષ્ટિએ ક
વધારા થાય, જે જ્ઞાનની ઓછામાં ઓછી માત્રા છે, તે પર્યાયશ્રુત કહેવાય છે. આ શ્રુતજ્ઞાનના નાનામાં નાના અશ છે જે લબ્ધિઅપર્યાપ્તદશામાં હોય છે અને એનાથી વધારે નાના વિભાગ (પરિછેદ) જ્ઞાનને અંગે અકલ્પ્ય છે. આવા એક પર્યાયના જ્ઞાનને પર્યાયશ્રુતજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. એથી વધારે પર્યાયાના જ્ઞાનને પર્યાયસમાસશ્રુતજ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. પ્રાણીમાં આવા અનેક શ્રુતપર્યાયાના જ્ઞાનની સંભાવના છે. એકથી વધારે પર્યાય થાય એટલે પર્યાયસમાસ કહેવાય છે.
(૩–૪) અક્ષરશ્રુત અને અક્ષરસમાસશ્રુત—પૃ. ૯૩માં લબ્ધિઅક્ષરની વિચારણા થઈ ગઈ. એમાં લબ્ધિઅક્ષરનું સ્વરૂપ વિચારવું. શબ્દશ્રવણુ કે રૂપદર્શનથી એના અર્થના રિજ્ઞાન સાથે અક્ષરની ઉપલબ્ધિ થાય તેને લબ્ધિઅક્ષર કહેવામાં આવે છે. આવા એક અક્ષરનું–અકારથી માંડીને હકાર સુધીના કોઈપણ એક અક્ષરનુ જ્ઞાન તે અક્ષરશ્રુતજ્ઞાન કહેવાય અને એ લખ્યક્ષરા પૈકી એકથી વધારે અક્ષરાનું જ્ઞાન થાય, બે, ત્રણ, ચાર કે તેથી વધારે અક્ષરોનું જ્ઞાન થાય તે અક્ષરસમાસશ્રુત.
(૫–૬) પદશ્રુત અને પદસમાસશ્રુત--ઘણા અક્ષરાને એકઠા કરવાથી અથની પરિસમાપ્તિ થાય તેને પદ્મ કહેવામાં આવે છે. છૂટા છૂટા અક્ષરોને એકઠા કરવાથી શબ્દ અને તે પણ પદ કહે. વાય. કૈાઈ શાસ્ત્રગ્રંથના એક પદને પદ કહે છે. દા. ત. આચારાંગના અઢાર હજાર પદના જ્ઞાન પૈકી એક પદનું જ્ઞાન થાય તેને પદ્મશ્રુત કહે છે. પ્રથમના અર્થ વધારે સમીચીન લાગે છે. એક પદના જ્ઞાનને પદશ્રુત અને એકથી વધારે પદાના જ્ઞાનને પદસમાસશ્રુત કહેવામાં આવે છે.
(૭-૮) સંઘાıશ્રુત અને સંધાતસમાસશ્રુત——વિભાગેા પાડવામાં આવ્યા હોય ત્યાં એક વિભાગનું જ્ઞાન તે સધાતદ્ભુત, અને એકથી વધારે વિભાગનું જ્ઞાન તે સધાતસમાસશ્રુત. ગતિ ચાર બતાવી હોય, ઇંદ્રિય પાંચ બતાવી હોય તેા દેવગતિ, મનુષ્યગતિ, નારક
