________________
કમની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ વસ્તુનું પ્રથમ સામાન્ય દર્શન થાય, ત્યારે કઈ જાતિની વસ્તુ છે તેનું દર્શન થાય. દર્શન એટલે સામાન્ય બોધ. જનાવરનું જનાવર પણું કે ઝાડનું ઝાડપણું કે મનુષ્યનું મનુષ્યપણું જાણવું એટલે. દર્શન’. એની વિચારણા આપણે બીજા દર્શનાવરણીય કર્મની વિચારણા વખતે કરીશું. અહીં આપણે જ્ઞાનની વિચારણા કરીએ છીએ. એમાં પ્રથમ મતિજ્ઞાન આવે છે. અહીં આટલી વાતની ચેખવટ. કરીએ કે “આ વસ્તુ ચોપડી છે એ નિર્ણય થતાં પહેલાં ઘણી પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થવું પડે છે. એની વિગત એના પૃથકક રણમાં રહેલી છે.
અગત્યની વાત એ છે કે, મતિજ્ઞાન ઇન્દ્રિય દ્વારા અથવા મન દ્વારા થાય છે. સામે પુસ્તક પડેલું હોય. એને સામાન્ય બંધ થયા પછી તેને વિશેષ જાણવાની તત્પરતા થાય. પ્રથમ તે “આ વસ્તુ છે એ ખ્યાલ આવે. અંગ્રેજી તર્કશાસ્ત્ર(Loigc)માં જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટે ત્રણ પરિસ્થિતિઓ બતાવવામાં આવી છે.–conc eption, perception, knowledge. 497 conceptionHi H12
ખ્યાલ આવે. આ ખ્યાલને જૈન પરિભાષામાં દર્શન અને અવગ્રહની દશામાં મૂકાય. ત્યાર બાદ perception થાય. તેમાં ઈહા અને અપાયને સમાવેશ થાય, જ્યારે knowledgeમાં ધારણાને સમાવેશ થાય છે. આ શબ્દો ધ્યાનમાં રાખી મતિજ્ઞાનપ્રાપ્તિની જૈન પરિભાષા સમજવા યત્ન કરીએ. આને મેળ છેવટે આપઆપ મળી જશે. કેઈપણ વસ્તુને જાણવી એટલે વસ્તુના પર્યાયને જાણવા. પર્યાય એ વસ્તુના કમભાવી ધર્મો છે. વસ્તુથી—દ્રવ્યથી, પર્યાય અલગ હોતા નથી. સામે પડેલ વસ્તુને રંગ, આકાર, વગેરે. પર્યા છે. એ પર્યાયને જાણવાથી વસ્તુને દેશથી ખ્યાલ આવે છે. પર્યાયને છોડીને દ્રવ્ય રહી શકતું નથી, અથવા પર્યાય વગર દ્રવ્ય રહેતું નથી. એટલે પર્યાયના જ્ઞાનને લઈને દ્રવ્યનું જ્ઞાન થાય છે. એમાં સ્પર્શ, રસ, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રેત્ર એ પાંચ ઈન્દ્રિ દ્વારા મતિજ્ઞાન થાય છે. તેને આપણે ઇન્દ્રિયજન્ય (પક્ષ) મતિજ્ઞાન.
