________________
૭૮
જૈન દૃષ્ટિએ કમ
કહીએ અને મન દ્વારા જ્ઞાન થાય એને અનિન્દ્રિય મતિજ્ઞાન કહીએ. મતિજ્ઞાન પરાક્ષ છે એ તે આપણે અગાઉ જાણી ચૂકયા છીએ. (જુએ પૃ. ૪૮). એટલે એનાથી સામે પડેલ વસ્તુના આકાર, રંગ, સ્પેશ વગેરે પર્યાયા દ્વારા વસ્તુનું જ્ઞાન થાય. પર્યાંય એ વસ્તુ(દ્રવ્ય)ના અંશ જ છે.
હવે આપણે વ્યંજનાવગ્રહને સમજીએ. વ્યંજન એટલે સંબંધ (contact). ઉપર જણાવેલ પાંચમાંની કોઈ પણ ઇન્દ્રિયના વસ્તુ સાથે સંબંધ થાય તેને ‘વ્યંજન' કહેવામાં આવે છે. અને ‘અવગ્રહ' એટલે ગ્રહણ-પરિચ્છેદન. અવ્યક્ત જ્ઞાનને અવગ્રહ કહેવાય.
આંખ અને મનને વસ્તુ સાથે વ્યંજન કરવાનું રહેતું નથી. વસ્તુ ઘણી દૂર હાય તા પણ તેની સાથે સંબંધ કર્યાં વગર આંખ તેનું જ્ઞાન કરી શકે અને અનિંદ્રિય મન પણ વસ્તુના સંબંધમાં આવ્યા વગર વસ્તુને જાણી શકે. બાકીની ચાર ઇન્દ્રિયાને તા સાન માટે વસ્તુના સંબંધ કરવા જ પડે છે. એટલે વસ્તુના અવ્યક્ત જ્ઞાન માટે સ્પ, રસ, ઘ્રાણુ અને શ્રેત્રને વ્યંજનની જરૂર પડે છે, જ્યારે ચક્ષુ અને મનને વ્યંજન વગર અવગ્રહ થાય છે. આ કાંઈક છે' એવા મેાધને અવગ્રહ કહેવામાં આવે છે. એ તદ્દન પ્રાથમિક અવ્યક્ત જ્ઞાન છે. તદ્દન અંધારામાં હોઈએ ત્યાં સ્પર્શીથી ‘આ કઇક છે' એવું જે તદ્ન પ્રાથમિક જ્ઞાન થાય તેમાં પણ વ્યંજનની જરૂર પડે છે. એટલે આ મવગ્રહના બે પ્રકાર થયા, એક વસ્તુના સંબંધથી થતું અન્યક્ત જ્ઞાન, તેમાં સ્પ, રસ, પ્રાણ અને શ્રોત્રના વિષય આવે, જ્યારે ચક્ષુ અને મનને વસ્તુ સાથે સંબંધ વગર અવગ્રહ થાય. એટલે વ્ય'જનાવગ્રહના ચાર પ્રકાર થયા, જ્યારે વસ્તુના અવગ્રહ (અર્થાવગ્રહ) પાંચ ઇન્દ્રિયા અને મન એ છથી થાય.
મન અને ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી છે, કારણ કે એના વસ્તુ સાથે સંબંધ થતા નથી, સંબંધ થયા વગર અવગ્રહ થાય છે. મનમાં લાકડી કે પેટીના વિચાર કરવા માટે મનના લાકડી કે પેટી સાથે સંચાગ
