Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 225

૧૩૪
તર્કરહસ્યદીપિકા વા
54. શ્લોકની વ્યાખ્યા – “ઘ' શબ્દનો અર્થ પુનઃ છે. વળી, જે દષ્ટ લિંગ કાર્યકારણભાવ વિના સામાન્યપણે અવિનાભાવના બળે જ અનુમાપક (નમક) બને છે તે સામાન્યતોદષ્ટ અનુમાન છે. ઉદાહરણાર્થ, જેમ કોઈ પુરુષનું એક દેશથી અન્ય દેશે પહોંચવું ગતિપૂર્વક જ છે તેમ સૂર્યનું અન્ય દેશે પહોંચવું પણ તેવી જ રીતે ગતિપૂર્વક છે. [અહીં દેશાત્તરપ્રાપ્તિનો ગમનપૂર્વકત્વ સાથે સામાન્યપણે અવિનાભાવ ગ્રહણ કરીને સૂર્યની દેશાત્તરપ્રાપ્તિથી સૂર્યગતિનું અનુમાન કરાય છે.] આ અનુમાન સામાન્યતોદષ્ટ છે. અહીં “દેશાન્તરપ્રાપ્તિ શબ્દનો અર્થ “દેશાન્તરમાં તે વસ્તુનું દર્શન' જાણવો. જો “દેશાન્તરપ્રાપ્તિ' શબ્દનો અર્થ “દેશાન્તરસંયોગ' હોય તો સંયોગ ગમનક્રિયાનું કાર્ય હોવાથી આ અનુમાન શેષવત્ અનુમાન જ બની જાય, તેનો શેષવત અનુમાનથી ભેદ ન રહે. જો કે સૂર્યના પ્રખર તેજથી આંખો અંજાઈ જવાના કારણે સૂર્યનું આકાશગમન આંખોથી જોઈ શકાતું નથી તેમ છતાં સવારે ઉદયાચલ ઉપર દેખેલા સૂર્યને સાંજે અસ્તાચળ ઉપર જોવાથી તેની ગતિનું જ્ઞાન સહજ થઈ જાય છે. આ અનુમાનનો પ્રયોગ પણ પહેલાં જણાવી દીધો છે.
55. અથવા ફેશારામેતિવાર્યત્વે નોવો પ્રત્યેનીતિ મુવાદi कार्यकारणभावाविवक्षयात्रोपन्यस्तम् एतत्प्रयोगस्तेवम्, सूर्यस्य देशान्तरप्राप्तिर्गतिपूर्विका देशान्तरप्राप्तित्वाद्देवदत्तदेशान्तरप्राप्तिवत् ॥२२॥
55. અથવા, “દેશાન્તપ્રાપ્તિ ગમનક્રિયાનું કાર્ય છે આ કાર્યકારણભાવને સામાન્ય જનો સમજી શકતા નથી, તેથી કાર્યકારણભાવની અવિવક્ષા કરીને આ ઉદાહરણને સામાન્યતોદષ્ટ અનુમાન માનવું જોઈએ. તેનો પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે – સૂર્યની દેશાન્તરપ્રાપ્તિ ગતિપૂર્વક હોય છે, કારણ કે તે દેશાન્તરપ્રાપ્તિ છે, દેવદત્તની દેશાન્તરપ્રાપ્તિની જેમ. (૨૨).
56. ૩પમાનનૈક્ષમાप्रसिद्धवस्तुसाधादप्रसिद्धस्य साधनम् । उपमानं समाख्यातं यथा गौर्गवयस्तथा ॥२३॥ 56. હવે આચાર્ય ઉપમાનનું લક્ષણ કહે છે–
પ્રસિદ્ધ(જ્ઞાત) વસ્તુ સાથેના સાધર્મથી અર્થાત્ સાદૃશ્યથી અપ્રસિદ્ધની (અજ્ઞાતની) સિદ્ધિ કરવી એ ઉપમાન પ્રમાણ છે, જેમ કે “જેવી ગાય તેવો ગવય હોય છે.” (૨૩)