________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય
૧૧૮ આ દૃષ્ટિવાળા જીવોને આ સુખવિવેકના બળથી પ્રાપ્ત થાય છે. જડ અને ચેતનનું ભેદજ્ઞાન એ જ સાચો વિવેક છે. એ વિવેક-ભેદજ્ઞાન તેમને પરિણતિરૂપે બની ગયું છે. હવે પરભાવમાં તેમની અંશમાત્ર પણ રમણતા હોતી નથી. જગતની વિષમતામાં પણ તેઓ સમતાનું જ દર્શન કરે છે. માટે નિશ્ચયનો વિવેક આ જ દષ્ટિમાં પ્રાપ્ત થાય છે. વિવેકનું ફળ સમતા છે. તેનું પરમસુખ તેઓ અનુભવતા હોય છે.
ગા. ૧૦૨:- કોઇપણ જાતની પરાધીનતા એ દુઃખ છે અને સ્વાધીનતા એ સુખ છે. સુખ-દુઃખનું આ સંક્ષિપ્ત લક્ષણ છે.
ગા. ૧૭૩:- પુણ્ય પ્રકૃતિના ઉદયથી મળતું સુખ એ પરાધીન છે. કારણકે તેમાં પુણ્યકર્મની અપેક્ષા રહે છે. કર્મએ આત્મતત્ત્વથી પરતત્ત્વ છે. માટે પુણ્યથી મળતું સુખ એ પરાધીન હોવાથી ઉપરની ગાથામાં કહેલા લક્ષણ મુજબ તો દુઃખ જ છે. ધ્યાનનું સુખ એ આત્મરમણતામાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં પુણ્યકર્મની અપેક્ષા નથી હોતી. ભયંકર અશાતારૂપ પાપકર્મનો ઉદય ચાલુ હોય, છતાં મુનિઓ આંતરિક ધ્યાનનું સુખ અનુભવી શકે છે. આત્મતત્ત્વ સિવાય કોઈ પણ બાહ્યતત્ત્વની અપેક્ષા વગરનું હોવાથી ધ્યાનનું સુખ એ સ્વાધીન છે. માટે ઉપરની ગાથામાં કહેલા લક્ષણ મુજબ તે સંપૂર્ણ અને પરમ
સુખ છે.
ગા. ૧૭૪:- નિર્મળ એવો જ્ઞાનનો બોધ છે, તેના કારણે જ આ મહાત્માઓને સદા ધ્યાન હોય છે. જેમ જેમ જ્ઞાન વિકસિત થાય તેમ તેમ જ તાત્ત્વિક વિચારણા (તત્ત્વચિંતન) કરી શકાય છે. માટે અહીં જ સાચું તત્ત્વચિંતન છે. જેમ જેનો મેલ નાશ પામ્યો છે એવું સોનું ચમક્યા વગર રહે નહિ, તેમ આત્મા પણ કર્મરૂપી મેલ નાશ પામવાથી નિર્મળ પ્રકાશવાન થાય છે.
ઉત્તમ સોનાના આઠ ગુણ કહ્યા છે. તેમાંથી એક ગુણ એ છે કે તે સદા કલ્યાણ કરનારું હોય છે. તેમ આ દૃષ્ટિમાં આત્મા પણ નિર્મળ જ્ઞાનના પ્રકાશવાળો છે, તેથી જ ગુણકારી છે. અહીં નિશ્ચયનયથી આત્માના ગુણોનું વેદન કરવાનો આનંદ છે. તેથી શુદ્ધજ્ઞાનથી તૃપ્તિ છે. જ્યારે પુદ્ગલના ભોગવટાનો આનંદ એ તો વ્યવહારનયથી છે. તેમાં અશુદ્ધ જ્ઞાનથી તૃપ્તિ છે.
ગા. ૧૭૫ - આ દૃષ્ટિમાં જ અસંગઅનુષ્ઠાન નામનું સમ્પ્રવૃત્તિપદ હોય છે. એટલે કે તેમાં કેવળ સ્વરસમાં (આત્મામાં) જ પ્રવૃત્તિ હોય. ધર્મ પણ અભિવૃંગ વગર જ કરે. ઇચ્છા નથી તેથી પ્રવૃત્તિ કરવા છતાં તેમાં રતિ કે અરતિ થાય નહિ. એટલે રાગ વગરની ઇચ્છા તો હોય પણ તે જ્ઞાનસ્વરૂપ હોય, મોહરૂપ વિકલ્પ ન હોય. બાહ્યસંગથી રહિત હોય. એક સમતાનો જ, આધ્યાત્મિક સુખનો જ આનંદ છે. (આ મુનિઓને
