________________
૩૫
પરિણામનું રૂપાતર, અર્થાત્ સમયે સમયે પદાર્થોમાં થતો ફેરફાર પર્વ એટલે મોટાપણું અથવા જૂનાપણું. અપરત્વ એટલે નાનાપણું અથવા નવીપણું.
સમય, આવલિકા, મુહૂર્ત, અહોરાત્ર વગેરે કાળ દ્રવ્યના વિભાગે છે. તે વ્યવહારનયથી દ્રવ્યરૂપ છે. દ્રવ્યથી કાળ અનંત સમયરૂપ છે. ક્ષેત્રથી ચર
તિષ્ક વિમાન (ફરતાં ચંદ્ર, સૂર્ય વગેરે) મનુષ્યક્ષેત્રરૂપ અઢીદ્વીપમાં જ હેવાથી, કાળ મુખ્યતયા મનુષ્યક્ષેત્રવત છે. પરંતુ લોકમાં અને ઊર્ધ્વલોકમાં નારકે અને દેવેના આયુષ્યની ગણના મનુષ્ય ક્ષેત્રવતી કાળના આધારે જ થતી હોવાથી એ અપેક્ષાએ કાળદ્રવ્યને ક્ષેત્રથી ચૂદ રાજલોકવતી પણ કહેવાય છે. કાળથી તે અનાદિ-અનંત છે. ભાવથી વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શથી રહિત છે. ગુણથી જીવ, પુદ્ગલ આદિ દ્રવ્યોને નાનાં મોટાં અથવા નવા જનાં વગેરે બતાવનાર છે. એના સ્કંધ, દેશ, પ્રદેશ વગેરે ભેદ નહિ હોવાથી અને તે વર્તમાન એક સમયરૂપ જ હેવાથી કાળના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, ગુણ અને સમય એ છ ભેદો થાય છે. ધર્માસ્તિકાયના આઠ, અધર્માસ્તિકાયના આઠ, આકાશાસ્તિકાયના આઠ અને
