________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઇતિહાસ.
૨૨૯ કારણ કે ક્ષણભર એ મત કલ્યાણથી વંચિત રહેલી વ્યક્તિઓને મત છે અથવા સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો અમુક કાળ પર્યત એ મત ધરાવનારાઓનું હિત અવગણવામાં આવ્યું છે. દા. ત. તે સેના સિદ્ધાંતે લે છે. આ સિદ્ધાંતોને ભયંકર લેખી દાબી દેવામાં આવ્યા હોત. પણ ૧૮મી સદીના આત્મસંતોષી જનોને એ સેના સિદ્ધાંતથી કલ્યાણકારક આઘાત પહોંચેલે, લાભદાયી અસર થઈ હતી. એ સિદ્ધાંતોના ફેલાવાથી ૧૮મી સદીના એકપક્ષી પ્રચલિત મતોનું પ્રાબલ્ય શિથિલ થયું હતું. “સોના સિદ્ધાંત કરતાં પ્રચલિત મતો સત્યની વધારે નજદીક હતા, તથા ઓછા ભ્રાંતિકારક હતા. છતાં સોના સિદ્ધાંતમાં પ્રચલિત મતની ખામીઓ દૂર કરનારા, તેની ન્યૂનતા પૂરનારા સત્યનો ઘણે અંશ હતો અને જ્યારે ભરતીની છેળો શમી ગઈ ત્યારે સેના સિદ્ધાંતો અવશેષ રૂપે પાછળ રહી ગયા.
મિલની મુખ્ય દલીલોનું તાત્પર્ય ઉપર મુજબનું છે. પણ હું વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતા મિલની તક પદ્ધતિને આધારે છતાં કઈ જૂદા જ પ્રકારથી પૂરવાર કરવાનું પસંદ કરીશ. જે સંસ્કૃતિની પ્રગતિ અંશતઃ મનુષ્યની સત્તા બહારના સંજોગે પર અવલંબેલી હોય તો મહારે કહેવું જોઈએ કે એ પ્રગતિનો ખરે આધાર વિશેષ કરીને, અને ઘણા મોટા પ્રમાણમાં, મનુષ્યના હાથમાં રહેલી બાબતો પરજ છે. આ બાબતમાં ખાસ કરીને જ્ઞાનની પ્રગતિ અને પલટાતા સંજોગોને પિતાની સંસ્થાઓનું વાતાવરણ અને પિતાની ટેવ અનુકૂળ કરી દેવાની સહદય વૃત્તિ એ બેને ગણાવી શકાય. જ્ઞાનની ગતિ વધારવા માટે અને ભૂલભ્રાંતિ સુધારવા માટે અનિયંત્રિત ચર્ચા સ્વાતંત્ર્ય અતિ આવશ્યક છે. ગ્રીસમાં જ્યારે પૂર્ણ વિચારસ્વાતંત્ર્ય હતું ત્યારે જ્ઞાનવિકાસ પામતું એ વાત ઈતિહાસ દર્શાવી આપે છે અને ચાલુ જમાનામાં સ્વતંત્ર તપાસ કરવાની પદ્ધતિ સામેનાં બધાં જ નિયંત્રણે નાબુદ કરવામાં આવ્યાથી મધ્યકાલીન ચર્ચાને ગુલા
