Upayog

Author(s): Unknown
Publisher: ZZZ Unknown

Page 4

ઇન્દ્રિયો
ઇન્દ્રિયો જીવરૂપી ઈન્દ્રના અસ્તિત્વનું ચિન્હ છે. જીવનું લક્ષણ ચેતના છે. યોગ અને ઇન્દ્રિયોના માધ્યમથી ચેતનાની અભિવ્યક્તિ (પ્રગટ થવું) થાય છે. જીવ બાહ્ય જગતનું જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો દ્વારા જ પ્રાપ્ત કરે છે. જીવનો વિકાસ ઈન્દ્રિયોથી જાણી શકાય છે.
ઇન્દ્રિયોના બે પ્રકાર છે: દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય (લબ્ધિ).
દ્રવ્યન્દ્રિય દ્રવ્યન્દ્રિયના બે પ્રકાર છે: નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ.
૧. નિવૃત્તિ (રચના –આકાર) પુદ્ગલ પ્રદેશોથી બનેલી શરીર ઉપર દેખાતી આકૃતિ નિવૃત્તિ.
નિવૃત્તિના બે પ્રકાર છે. બાહ્ય આકાર અને અત્યંતર આકાર ૨. ઉપકરણ (ઉપકારક) ઇન્દ્રિયોની બાધ્ય રચનાની અંદર અત્યંત સૂક્ષ્મ પુદ્ગલોની બનેલી શકિત. બાધ્ય ઇન્દ્રિય સ્પર્શરૂપ છે. તેને વિષયનો બોધ નથી થતો. ઉપકરણથી બોધ થાય છે.
ભાવેન્દ્રિય (લબ્ધિ) જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી ઇન્દ્રિયોને જાણવાની આત્મામાં પ્રગટ થતી શકિત.
ઉપયોગ કોને કહેવાય ? તેના ભેદ કેટલા ?
ઉપ યુથને અનેન સ ઉપયોગ’ જેના વડે જીવ વસ્તુનું જ્ઞાન કરવામાં પ્રવૃત્ત થાય, અથવા જેના વડે પદાર્થનો બોધ થાય. એટલે કે જીવનો બૉધરૂપ તાત્વિક વ્યાપારે તે ઉપયોગ. આ ઉપયોગ તે જીવનું લક્ષણ છે તે જીવ દ્રવ્યને છોડી બીજા કોઇમાં હોતો નથી.
ઉપયોગને વધુ વિગતવાર દર્શાવીએ તો ઉપયોગ એટલે લબ્ધિના સામર્થ્યથી આત્મા ઈન્દ્રિયોના વિષયમાં પ્રવૃત થાય; અર્થાત સમય પર ઇન્દ્રિયો કામ આપે. જૈમકે શ્રોત્રેન્દ્રિય સાંભળવાનું, ચક્ષુરિન્દ્રિય દેખવાનું વગેરે. લબ્ધિ, નિવૃત્તિ અને ઉપકરણ એ ત્રણે મળવાથી જે સ્પર્શાદિ વિષયનો બોધ થાય તે ઉપયોગ. બધી લબ્ધિનો એક જ સમયે ઉપયોગ થતો નથી. એટલે લબ્ધિનો વ્યાપાર-પ્રવૃતિ તે ઉપયોગ છે.
ઉપયોગના બે પ્રકાર છે. ૧. સાકાર ઉપયોગ પદાર્થના વિશેષ સ્વરૂપનો બોધ જેના દ્રારા થાય તેને સાકાર ઉપયોગ કહેવાય છે. અથવા જ્ઞાન ઉપયોગ કહેવાય છે. સાકાર ઉપયોગના ૮ ભેદ છે; ૫ જ્ઞાન અને ૩ અજ્ઞાન.
૨. અનાકાર ઉપયોગ વસ્તુના સામાન્ય ધર્મનો બોધ જેના દ્રારા થાય તેને અનાકાર ઉપયોગ કહેવાય છે. અથવા દર્શન ઉપયોગ કહેવાય છે. અનોંકાર ઉપયોગના ૪ ભેદ છે; ૪ દર્શન. સાકાર અને અનાકાર બન્ને ભેગા મળી કુલ ૧ર ઉપયોગ છે.
ઉપયોગ
ભાવેન્દ્રિય + દ્રવ્યયિ (લબ્ધિ +નિવૃત્તિ + ઉપકરણ)
ઉપયોગ