Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૮૪ પ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
પ્રમાણકોટિની બહાર મૂકવામાં આવે છે. માણિક્યનંદીએ દર્શન, સંશય આદિને પ્રમાણાભાસ તરીકે ગણાવ્યા છે. વાદિ દેવસૂરિએ પણ નિર્વિકલ્પક બોધ પ્રમાણ છે તે માન્યતાને પ્રમાણના સ્વરૂપ અંગેના આભાસ તરીકે ઘટાવી છે. જે - પંડિત સુખલાલજી નોંધે છે કે યશોવિજયજી નિર્વિકલ્પક દર્શનને પ્રમાણ તરીકે સ્વીકારતા નથી છતાં પણ તેમણે નૈઋયિક અવગ્રહ સ્વરૂપમાં દર્શનનો પ્રમાણ તરીકે સ્વીકાર કર્યો છે. યશોવિજયજીમાં આ મુશ્કેલીનો ખુલાસો કરતાં પંડિતજી જણાવે છે કે પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિવ્યવહારની ક્ષમતાવાળો ન હોવાથી આવો અવગ્રહ પ્રમાણરૂપ ન ગણીએ અને તેથી તે અર્થમાં દર્શનને પ્રમાણકોટિની બહાર મૂકીએ તો કંઈ વાંધો આવતો નથી. પંડિતજીએ ઉઠાવેલો મુદ્દો વધુ વિચારવાયોગ્ય છે. યશોવિજયજી સ્વરૂપ, નામ, જાતિ, ક્રિયા, ગુણ અને દ્રવ્યની કલ્પનાથી કે વિકલ્પોથી રહિત સામાન્ય જ્ઞાનને અથવગ્રહ ગણે છે.
નિર્વિકલ્પક અને સવિકલ્પક જ્ઞાન વિશે ભારતીય દર્શનોમાં વિવિધ મત પ્રવર્તે છે. બૌદ્ધમત પ્રમાણે નિર્વિકલ્પ જ્ઞાન જ પ્રમા છે, પરંતુ ભતૃહરિ, મધ્વાચાર્ય અને વલ્લભાચાર્યના મતે નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ શક્ય જ નથી. ન્યાયદર્શનમાં નિર્વિકલ્પક અને સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષનો પ્રમા તરીકે સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે. નબન્યાય મુજબ નિર્વિકલ્પક જ્ઞાન પ્રમા પણ નથી અને ભ્રમ પણ નથી. જૈન મત, પ્રમાણે નિર્વિકલ્પક જ્ઞાન શક્ય છે પણ તે પ્રમા નથી. '
જૈન મતમાં દર્શન અને જ્ઞાનનો ભેદ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યો છે. સત્તામાત્રનો બોધ તે દર્શન. બીજાં દર્શનોમાં જેને નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ ગણવામાં આવે છે તેને જૈન મતમાં દર્શન ગણવામાં આવે છે. દર્શનમાં માત્ર વસ્તુનો બોધ થાય છે. તેનાં સામાન્ય તેમ જ વિશિષ્ટ લક્ષણોનો બોધ દર્શન પછીના અવગ્રહના તબક્કે થાય છે. ત્યાર પછી વસ્તુની વધુ વિગતો જાણવાની ઈચ્છા થાય છે તેને “ઈહા' કહે છે. ત્યાર પછી નિશ્ચિત જ્ઞાનનો જે તબક્કો છે તેને “અવાય' કહેવાય છે.
પ્રમાણનું લક્ષણ નિર્વિકલ્પક દર્શનને લાગુ ન પડે એટલા માટે જેમ યશોવિજયજીએ “જ્ઞાન” શબ્દ પ્રયોજ્યો છે તેમ પ્રમાણનું લક્ષણ સંશય વિપર્યય અને અનધ્યવસાયના સંદર્ભે અતિવ્યાપ્ત ન થાય તે માટે તેમણે વ્યવસાયિ’ શબ્દ પ્રયોજ્યો
યશોવિજયજી એ પણ સ્પષ્ટતા કરે છે કે મીમાંસકોના પરોક્ષજ્ઞાનવાદનો તેમજ નૈયાયિકોના જ્ઞાનોતરવેદ્યજ્ઞાનવાદનો નિરાસ કરવા માટે સ્વરૂપબોધક વિશેષણ તરીકે પ્રમાણના લક્ષણમાં તેમણે “સ્વ” શબ્દ મૂક્યો છે. વાદિ દેવસૂરિ મુજબ જ્ઞાનથી અન્ય અર્થ એટલે પર. યશોવિજયજી પણ જ્ઞાનથી ભિન્ન એવો અર્થ એટલે પર એમ સ્પષ્ટ કરે છે. યશોવિજયજી સ્વરૂપબોધાત્મક વિશેષણ તરીકે પ્રમાણના લક્ષણમાં “પર' શબ્દ પ્રયોજીને જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી બૌદ્ધ મતથી જૈન મતની ભિન્નતા સ્પષ્ટ કરે છે. જ્ઞાન સ્વ-પ્રકાશક છે, તેમજ જ્ઞાનથી ભિન્ન એવા અર્થનું પણ
