Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 02
Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust
View full book text
________________
સૂત્ર-૧૭ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૨
પપ ભગવંત ! ચક્ષુઈન્દ્રિય કેવા આકારે રહેલી છે? હે ગૌતમ ! મસુરની દાળના કે ચંદ્રના આકારે રહેલી છે.” “હે ભગવંત! કર્ણઇન્દ્રિય કેવા આકારે રહેલી છે ? હે ગૌતમ ! કદંબક પુષ્પના આકારે રહેલી છે.” આ સૂત્રો અત્યંતર નિવૃત્તિને(=ઉપકરણઇન્દ્રિયને) આશ્રયીને કહેલા છે. બાહ્યનિવૃત્તિ જુદા-જુદા આકારની હોવાથી ગ્રંથમાં કહેવી શક્ય નથી. કેમકે પશુ-મનુષ્ય વગેરેના બાહ્ય કર્ણ આદિમાં ભેદ હોય છે.
આ જ કહેવાઈ ગયેલા ભાષ્યના અર્થને બીજી રીતે સ્પષ્ટ કરતા ભાષ્યકાર કહે છે- “ રૂલ્યતિ, કર્મવિશેષથી સંસ્કારિત કરાયેલા શરીરપ્રદેશો ઇન્દ્રિય છે. કર્મવિશેષથી એટલે નામકર્મ અને તેના જ ભેદ રૂપ અંગોપાંગનામ અને નિર્માણનામકર્મ, એ બે કર્મોથી. સંસ્કારિત કરાયેલા એટલે વિશિષ્ટ અવયવોની રચનાથી બનાવાયેલા. શરીર પ્રદેશો એટલે ઔદારિક આદિ ત્રણ શરીરના કર્ણગોલક આદિ વિશેષ વિભાગો.
(આટલું સ્પષ્ટ કરવા છતાં હજી અતિમુગ્ધ જીવોને મતિમોહ દૂર થયો નથી એમ સમજીને) મુગ્ધજીવોના મતિમોહને દૂર કરવા માટે ભાષ્યકાર કહે છે- નિર્માણનામકર્મ અને અંગોપાંગનામકર્મ એ બે કર્મના નિમિત્તથી થયેલી મૂલગુણ નિર્વર્તના એ નિવૃતિ ઇન્દ્રિય છે. આ ઉપસંહાર વાક્ય છે. આ કથનથી મૂલગુણ નિર્વતૈના કહી છે, ઉત્તરગુણ નિર્વર્તના નથી કહી. ઉત્તરગુણ નિર્વર્તના આ પ્રમાણે છે- (૧) કાનના છિદ્રોને લાંબા કરવા, અર્થાત્ કાનમાં લાંબા છિદ્રો કરવા. (૨) અંજન કરવા દ્વારા આંખને સારી કરવી. (૩) નસ્ય કરવા દ્વારા નાકને સારું કરવું. (૪) બ્રાહ્મી આદિના ઉપયોગથી જીભને સારી કરવી=જડતા દૂર કરવી. (૫) સુગંધી ચૂર્ણ આદિથી (ઘસવા આદિથી) ચામડીને નિર્મળ કરવી. રૂત્યર્થ =પ્રવચનના જ્ઞાતાઓએ નિવૃતિનો આવો અર્થ કહ્યો છે.
ઉપકરણ ઇન્ડિયનું વર્ણન નિવૃત્તિનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે ઉપકરણને કહે છે. જેનાથી નિવૃત્તિ
