________________
સંતોષથી ઉત્તમ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે, સ્વાધ્યાયથી ઈષ્ટનું દર્શન થાય છે, તપથી શરીર અને ઈન્દ્રિયોની સિદ્ધિ થાય છે અને ઈશ્વરપ્રણિધાનથી સમાધિ પ્રાપ્ત થાય છે.”-આ પ્રમાણે ચોથા શ્લોકનો અક્ષરાર્થ છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે સામાન્ય રીતે પુયયોગે જે સુખની સામગ્રી પ્રાપ્ત થઈ છે તેનાથી અધિકની ઈચ્છાના અભાવને સંતોષ કહેવાય છે. તેના વારંવાર અભ્યાસથી ઉત્તમ એવું આત્મિક સુખ પ્રાપ્ત થાય છે. સંતોષથી ઉત્તમ સુખલાભ થાય છે.'-આ પ્રમાણે યોગસૂત્રમાં જણાવ્યું છે. (જુઓ સૂ.નં. ૨-૪૨)
પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ મંત્રજાપસ્વરૂપ સ્વાધ્યાય છે. તેના પ્રકૃષ્ટ અભ્યાસથી જાપના વિષયભૂત અભીષ્ટ દેવતાનું દર્શન(સાક્ષાત્કાર) થાય છે. જે દેવતાને અનુલક્ષીને મંત્રજાપ કરાય છે, તે દેવતાનું પુણ્યદર્શન તાદશ સ્વાધ્યાયથી પ્રાપ્ત થાય છે. સ્વાધ્યાયથી ઈષ્ટદેવતાનો સમ્પયોગ થાય છે - એમ યોગસૂત્ર(૨-૪૪)માં જણાવ્યું છે.
સારી રીતે અભ્યસ્ત કરેલા તપથી રાગાદિ કલેશ વગેરે અશુચિનો ક્ષય થાય છે અને તેનાથી શરીર અને ઈન્દ્રિયની સિદ્ધિ થાય છે. અર્થાત્ પોતાની ઈચ્છા મુજબ શરીરને નાનું મોટું વગેરે બનાવવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે અને ઈન્દ્રિયના વિષયમાં સૂક્ષ્મ, વ્યવધાનસહિત અને દૂર રહેલા એવા પણ વિષયોને ગ્રહણ કરવાનું સામર્થ્ય પ્રામ થાય છે. તપથી ફ્લેશાદિ અશુચિનો ક્ષય થવાથી કાયા અને ઈન્દ્રિયોની સિદ્ધિ થાય છે.'-એ પ્રમાણે યોગસૂત્ર(૨-૪૩)થી જણાવ્યું છે. આવા પ્રકારના શરીર અને ઈન્દ્રિયોના સામર્થવિશેષસ્વરૂપ જે કાયાદિનો ઉત્કર્ષ છે;
