________________
> शिक्षोपनिषद्
-
परीषहादिसहनसामर्थ्यप्रयोजकवपुःपरिकर्मितत्वस्य पूर्वमेव, साधनः पगुदण्डस्थानीयं रत्नत्रयीसिद्ध्युपकरणम्, तस्य न्यासः उत्सर्गः - त्याग इति यावत्, स कष्टम् निपीडकः, अपहृतदण्डस्य पङ्गोरिवास्य पतनपीडैवेति तात्पर्यम् ।
७९
-
દિ યસ્માત્, બનઃ - અલ્પસત્ત્વઃ પ્રાકૃતો નો, છૂટ્યું - તુઃસઇષ્ટમ્, तस्योपार्जनम् - अध्यात्मनि संयोगः, तस्माद् भिन्नम् अन्यत् किमप्यपूर्वम्, कृपापात्रीक्रियत इति कृपणः, तद्भावः कार्पण्यम्, तद् भजते प्राप्नोति । स ग्लानत्वादिना तादृशीं दयापात्रतां प्राप्नोति, यथाऽस्य सिसाधयिषितसामर्थ्यमेव न स्यादिति भावः ।
यद्वा कार्पण्यम् - क्षुद्रता, अतिकष्टितोऽसौ सुखैकलोलः कुलीनोऽपि
જેમકે જે લાકડી વિના ચાલી નથી શકતો એવા પાંગળા પુરુષ પાસેથી તેની લાકડી આંચકી લેવામાં આવે તો તેનું પતન જ થાય, તે પીડિત જ થાય, તે જ રીતે રત્નત્રયીની સાધનભૂત વસ્તુનો ત્યાગ કરવાથી પણ, તેનાથી જ શક્ય એવી આરાધનામાંથી પતન થાય અને તે આત્માને શારીરિક, માનસિક, આત્મિક પીડા જ થવાની છે.
કારણ કે અલ્પસત્ત્વવાળા સામાન્ય લોકો દુઃસહ કષ્ટ આવી પડે ત્યારે કો'ક અપૂર્વ દયાપાત્રતા અનુભવે છે. તે માંદગી, અસહાયતા, લાચારી વગેરે કારણે એવી દયાપાત્ર અવસ્થાને પામે છે કે જેથી તેમનામાં જે સાધના કરવાની ઈચ્છા હતી તેનું સામર્થ્ય જ રહેતું નથી.
અથવા તો કાર્પણ્ય એટલે ક્ષુદ્રતા-તેના પર ભારે કષ્ટ આવી પડે એટલે કદાચ સુખની લાલસા ખૂબ જ વધી જતાં, કુલીન હોવા છુ. અન્યન્યતરવું ભિન્નમ્।। દેમ- ૪૬૮।। મિતે -અરેમ્યો વૈશિર્ષ પ્રતિષયત इति भिन्नम्।
- शिक्षोपनिषद् - मर्यादातिक्रमेण क्षुद्र:- नीचः तद्भावं तस्यानुरूपमाचारादि दर्शयतीચર્ચઃ ||૧||
कथं मुमुक्षूणामपि कष्टमात्रेण कार्पण्यसम्भव इति चेत् ? शृणु, मुक्तितृष्णारूपा हि मुमुक्षुता, तत्तृप्तिप्रत्यलोपायान्तरसम्भवे स्वासाध्योपायभूतातिकष्टानङ्गीकरणम्, बलात्कारे प्रतिभग्नत्वं चोपपन्नमेवेत्याशयेनात्र लोकप्रसिद्धमुदाहरणमाह
to
पिपासाविषयोत्सेधो मृदूत्तानरयावरम् ।
न संमिथ्यादि गम्भीरं चपलायति यादसात् ।।२०।। સુ-મોડન્વયઃ। પિપાસા - તૃષા, તસ્યા વિષયઃ- નનમ્, તસ્યોશ્લેષઃ
છતાં પણ મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરીને, તે ક્ષુદ્ર- નીય જીવોને અનુરૂપ એવા આચાર, વાણી દર્શાવે છે. ।।૧૯।
પ્ર. :- મુમુક્ષુ વળી કષ્ટમાત્રથી દયાપાત્ર કે ક્ષુદ્ર કેમ બની જાય? ઉ. :- મુમુક્ષુપણાનો અર્થ છે મુક્તિની તૃષ્ણા, જ્યારે એ તૃષ્ણાને શમાવવા - તૃપ્તિ અપાવવા સમર્થ બીજો ઉપાય સંભવિત હોય, પોતાને એ ઉપાયનું ભાન પણ હોય ત્યારે માણસ એવા ઉપાયનો સ્વીકાર ન જ કરે કે જે અતિ કષ્ટદાયક હોવાથી પોતે સાધી શકવા અસમર્થ હોય અને એવો ઉપાય એને પરાણે વળગાડવામાં આવે ત્યારે એ ભાંગી પડે એ પણ સહજ જ છે. આ જ આશયથી અહીં લોકપ્રસિદ્ધ ઉદાહરણ કહે છે –
પિપાસાવિષયક ઉત્સેધ કોમળ, છીછરું, મંદવેગવાળું, (પાણી) હોય છે. સંમિથ્યા, ગંભીર અને જળચરથી જેની સ્થિરતા ચંચળ છે તેવું (પાણી) નહીં. 1ારતા
પિપાસા એટલે તરસ, તેનો વિષય છે જળ. જેમ કે કહેવાય १. उपेयसाधनत उपायस्य तत्त्वादिति श्रीहरिभद्रसूरिः । एवं चोपायस्याप्युपेयत्वेन સાધ્યતાસાતિરિતિ) ૨. ૩ - યાવશાત્
