________________
સરળ રયાકાદમત સમીક્ષા
નામ જઅનેકાંતવાદ છે. તેના મૂળમાં બે તત્ત્વો છે: એક પૂર્ણતા અને બીજું યથાર્થતા. જે પૂર્ણ હોઈને યથાર્થરૂપથી પ્રતીત થાય છે તે જ સત્ય કહેવાય છે. આ અનેકાંત દૃષ્ટિને પહેલાં તો પ્રભુએ પોતાના જીવનમાં ઉતારી હતી ત્યાર પછી જ તેમણે જગતને ઉપદેશ દીધો છે.”
ઉપર આપણે બતાવી ગયા કે અપેક્ષિત સત્યથી પદાર્થના પૂર્ણતા યા તો પૂર્ણ સત્ય આપણે મેળવી શકીએ છીએ. તેથી આપણને સહેજ વિચાર ઉદ્દભવે છે કે આ અપેક્ષિત સત્ય શું હશે કે જેનાથી પૂર્ણ સત્ય કે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ શકે? આ બાબતનું આપણે પૃથક્કરણ કરીશું.
- વિજ્ઞાન પણ અનન્ત સમય સુધી વિવિધ રૂપથી પ્રકૃતિનો અભ્યાસ કરી રહેલ છે છતાં પ્રકૃતિના અનેક અંશને પૂર્ણતયા જાણી શક્યું નથી.
આ પૂર્ણ સત્ય પામવાના કારણમાં જૈનદર્શન જણાવે છે: “અમુકઅપેક્ષાઓને લઈને જ પદાર્થનું સંપૂર્ણ સત્ય પામી શકાય છે.” જેદર્શન પદાર્થમાત્રને “સદસરૂપ અપેક્ષાથી માને છે તે જ પૂર્ણ સત્ય મેળવી શકે છે. બાકી જેઓ પદાર્થને કેવળ સત્ માનનારા છે તેમ પદાર્થને કેવળ અસતુ માનનારા છે તેમનાથી પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી? તેમજ પદાર્થનું લક્ષણ જે અર્થક્રિયાકારિત્વ છે તે પણ તેથી પામી શકાતું નથી. પદાર્થમાત્ર સદસદ્ રૂપ છે એટલે તે સ્વ સ્વભાવે સત્ છે અને પરસ્વભાવે અસત્ છે. પાશ્ચાત્ય તત્ત્વશાસ્ત્રમાં જેમ સર વિલિયમ હેમિલ્ટન આદિ પંડિતો આ અપેક્ષાવાદનો આદર કરે છે, અને જણાવે છે કે “પદાર્થમાત્ર પરસ્પર સાપેક્ષ છે. અપેક્ષા વિના પદાર્થત્વ જ નથી બતનું. અશ્વ કહો ત્યાં અનશ્વની અપેક્ષા થઈ જ, દિવસ કહ્યો ત્યાં રાતની અપેક્ષા થઈ જ, અભાવ કહ્યો તો ભાવની અપેક્ષા થઈ જ.” (નયકર્ણિકા પાનું પાંચમું)
આ સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતને પુષ્ટાલંબન છે. સ્યાદ્વાદ પણ એ જ કહે છે કે સતુની પાછળ અસતુ હંમેશાં ઊભું જ હોય છે, તે ઉભય પરસ્પર સાપેક્ષ છે તે નેચરલ (સ્વાભાવિક) છે. વળી તે સહુને જેમ અપેક્ષિત સત્ય માને છે તેમ અસત્ ને પણ અપેક્ષિત સત્ય માને છે; આથી સાદ્વાદી જે બોલતો હોય અને સામો તેનાથી વિરુદ્ધ બીજી દષ્ટિથી બોલતો હોય તો તેથી તેના પર ગુસ્સે થતો નથી, તેમ ભવાં પણ ચડાવતો નથી. તે તો વિરોધનું કારણ તપાસવા મંડી જાય છે અને કારણ પોળી સમન્વય કરે છે, જેથી વિરોધનું કારણ શમી જાય છે તે તો જાણે છે કે “વસ્તુમાત્ર અનંત ધર્માત્મક છે.” આ જ સ્યાદ્વાદ કહો કે અનેકાંત કહો તેનું ગૂઢ રહસ્ય છે. આ સ્થળે એક વાત યાદ રાખવાની હોય તો તે પદાર્થ પ્રમાણથી સિદ્ધ હોવો જોઈએ. પ્રમાણથી અસિદ્ધ પદાર્થને સ્યાદ્વાદ માનતો નથી. છેવટ સારાંશમાં લખવાનું કે, મુમુક્ષુઓ તત્ત્વને સમ્યજ્ઞાપૂર્વક અસંખ્ય દૃષ્ટિથી વિચારી સંસારની અસારતા છોડી મુક્તિ મેળવે છે તેમ ગૃહસ્થીઓ પણ અમુક વસ્તુને અસંખ્ય દૃષ્ટિથી તપાસી લાભ મેળવે છે. અર્થાત્ સ્યાદ્વાદ એ વ્યવહાર તેમજ નિશ્ચય ઉભય માર્ગ પ્રદાતા છે. ૐ શાંતિઃ
